Uyku Felci Nedir, Neden Olur, Nasıl Tedavi Edilir?

Uyku felcini ilk kez genç bir kızken yaşamıştım. Sabahın erken saatleriydi, okula gitmek için kalkmama birkaç saat vardı. Uyandım ve yatakta dönmeye çalışırken hareket edemedim; bedenim felç olmuştu.

Beynim uyanık olsa da kaslarım hâlâ uykudaydı. Yatak odam güya daralıyor, duvarlar üzerime geliyordu; paniklemiştim. Yaklaşık 15 saniye sonra felç hâli geçti. 

Sonra bunun uyku felci olduğunu öğrendim. Vücut geçici olarak felç kalırken beynin bir kısmının uyanık kaldığı bu durum epey yaygın. O ilk ürkütücü tecrübenin ardından birkaç gecede bir uyku felci yaşadım ama her kezinde daha az korkutucu hale gelmişti.

Ama uyku felci hayatı çok daha fazla etkileyebilir ve bazıları bunu korkunç halüsinasyonlarla yaşayabilir. Konuştuğum 24 yaşındaki bir hasta, 18 yaşındayken yaşadığı tecrübesi şöyle anlatıyordu:

“Uyandığımda hareket edemiyordum. Perde gerisinde saklanan çirkin bir yaratık göğsümün üzerine atladı. Başka bir boyuta girdiğimi sandım. En müthişi da çığlık atamıyordum. O kadar canlı, o kadar gerçekti ki!”

Eski ve yaygın bir olgu

Şeytan, hayalet, uzaylı, tehditkâr davetsiz konuklar, hatta ölü akrabaların halüsinasyonunun yanı sıra kendi bedenlerinden bazı modüllerinin havada uçuştuğunu ya da vücutlarının bir kopyasının yanlarında yattığını görenler de var. Bazıları melek görüp dini bir deneyim yaşadıklarına inanıyor.

Araştırmacılar bu halüsinasyonların bir zamanlar Avrupa’da cadılara olan inancı körüklemiş olabileceğini ve hatta günümüzde uzaylılar tarafından kaçırılma savlarının gerisinde olabileceğini düşünüyor.

Edebiyat tarihinde bu tür olaylara ilişkin çok sayıda renkli tasvir bulunuyor. Mary Shelley‘nin Frankenstein’daki bir sahneyi yazarken bir uyku felci tablosundan esinlendiği anlaşılıyor.

Harvard Üniversitesi’nde uyku araştırmacısı olan ve tedavi yollarına ilişkin ilk klinik çalışmayı 2020’de tamamlayan Baland Jalal, uyku felci için “Eskiden göz arkası edilen bir olguydu ama son 10 yılda artan bir ilgi var” diyor.

Jalal, bugün bu durumu araştıran bir avuç uyku uzmanından biri. Uyku felcinin nedenleri ve etkileri hakkında daha sağlam bir tablo sunmayı ve bu durumun insan beyninin gizemleri hakkında ne ifade ettiğini bulmayı umuyorlar.

Klinik psikolog Brian Sharpless 2011’de Pennsylvania Eyalet Üniversitesi’nde yaptığı kapsamlı çalışmayla uyku felcinin yaygınlığını ortaya koydu.

Çalışma, yetişkinlerin yaklaşık yüzde 8’inin bu olguyu yaşadığını, bu oranın üniversite öğrencilerinde yüzde 28’e, psikiyatri hastalarında ise yüzde 32’ye kadar çıktığını gösteriyordu.

Uyku felcinin nedeni

Bu durumu yaşadıktan sonra bazıları doğaüstü ve hatta paranormal açıklamalara yönelse de Jalal, nedenin çok daha basit olduğunu söylüyor.

Geceleri bedenimiz uykunun dört etabından geçer. Son basamağa hızlı göz hareketi uykusu ya da “REM” denir. Bu, rüya gördüğümüz vakittir. REM sırasında beyin, muhtemelen hayallere göre hareket edip kendimize zarar vermemizi önlemek için kasları felç eder.

Ancak bazen (bilim insanları hâlâ nedeninden emin değil) beynin duyusal kısmı REM’den erken çıkıp kendinizi uyanık hissettirir. Beynin alt kısmı ise hala REM’dedir ve kaslarınızı felç etmek için nörotransmitterler göndermeye devam eder.

Jalal bunu, “Beynin duyusal kısmı aktif hale gelir. Zihinsel ve algısal olarak uyanıyorsunuz ama fizikî olarak hâlâ felçsinizdir” diye açıklıyor.

Uyku felcini birçok insan için alıştıkları bir durum olarak değerlendiren Oxford Üniversitesi’nde uyku profesörü Colin Espie, “Bu biraz uyurgezerliğe benziyor; uyurgezer insanların birden fazla hiç doktora gitmiyor. Bu aile içinde bir sohbet konusu olarak kalıyor” diyor.

Ancak şanssız bir azınlık için bu durum daha önemli sorunlara yol açabiliyor. Sharpless’ın araştırması, uyku felci yaşayanların yüzde 15 ila yüzde 44’ünün “klinik olarak önemli sıkıntı” yaşadığını ortaya koydu.

Sorunlar genellikle durumun kendisinden çok uyku felcine nasıl tepki verdiğimizden kaynaklanıyor.

Hastalar gün boyunca bir sonraki nöbetin ne zaman geleceğiyle ilgili endişe yaşıyor.

Espie, bunun bir tür panik atağa dönüşebileceğini söylüyor. En önemli olaylarda ise uyku felci narkolepsinin bir işareti olabilir.

Narkolepsi, beynin uyku ve uyanma nizamını düzenleyemediği ve kişinin uygunsuz vakitlerde uykuya dalmasına neden olan daha önemli bir rahatsızlık.

Tedavi

Uyku felcinin tedavisinde en yaygın yaklaşım eğitimseldir: Hastalara bu durumun nasıl meydana geldiği basitçe anlatılır ve tehlikede olmadıkları konusunda teminat verilir.

Bazen bir tür meditasyon terapisi kullanılır. Amaç, hastanın yatağa gitme konusundaki telaşını azaltmak ve uyku felci geldiğinde sakin kalmaları için onları eğitmektir.

Daha önemli olaylarda, normalde depresyon tedavisinde kullanılan ancak REM uykusunu bastırma gibi bir yan etkisi olan seçici serotonin geri alım inhibitörleri (SSRI’lar) dahil olmak üzere ilaçlar uygulanabilir.

En dramatik ve etkisi uzun süren uyku felci atakları gerçekçi halüsinasyonlarla gelenlerdir. Bunlar endişeye yol açsa da bilim insanları aynı zamanda insan beyni hakkında önemli veri sunduklarını düşünüyor.

Beyin kendi açıklamasını yaratıyor

Uyku felcine girdiğinizde, beyninizin motor korteksi bedene sinyaller göndermeye başlar ve hareket etmesini söyler. Ancak kaslar felçlidir ve bu yüzden beyin karşılığında herhangi bir geri bildirim sinyali almaz.

Jalal bu durumu, “Bir uyumsuzluk vardır… benlik parçalanmış, bozulmuştur” diye açıklıyor.

Sonuç olarak, beyin “boşluğu doldurur” ve kasların neden hareket edemediğine dair kendi açıklamasını yaratır.

Bu yüzden pek çok halüsinasyonda bir yaratığın göğse oturduğu ya da bedeni aşağı doğru bastırdığı fikri doğar.

Bu da evrimci bilim insanları arasında popüler bir düşünce olarak insan beyninin “hikâye anlatma makinesi” olduğu tarafındaki fikri güçlendiriyor.

Dünyanın büyük ölçüde rastlantısal olduğu fikrini kabullenmekte zorlanıyoruz ve bu yüzden beynimiz sıradan olana anlam bulma eforuyla dramatik anlatılar tasarlıyor.

Londra Üniversitesi Goldsmiths’te anomalistik psikoloji araştırma biriminin başkanı olan Christopher French, on yıldan fazla bir süreyi dünyanın dört bir yanında bu halüsinasyonları yaşamış beşerlerle konuşarak ve gördüklerini kaydederek geçirdi. French “Ortak temalar var, ancak aynı zamanda büyük miktarda kendine haslık, değişkenlik de var” diyor.

Halüsinasyonlar kültürden büyük ölçüde etkileniyor görünüyor. Kanada’nın bir bölgesinde göğsünüzün üzerinde oturan bir “Yaşlı Cadı” iken, Meksikalılar göğüslerinde yatan bir “ölü adam”, Türkler gizemli ve hayaletimsi bir yaratık olan “Karabasan”ı tanım eder; İtalyanlar da genellikle cadı halüsinasyonu görürler.

Bu durum, insanların kültür ve beklentilerinden büyük ölçüde etkilenen sosyal hayvanlar olduğu fikrini güçlendiriyor.

Kültürün yarattığı korku

Jalal, Danimarka ve Mısır’da benzer yaş ve cinsiyet dağılımına sahip gönüllüler arasında yaptığı çalışmalarda semptomları karşılaştırmış ve uyku felcinin ortaya çıkış biçiminde kültürel bir uçurum olduğunu görmüştür.

Mısırlıların uyku felci geçirme mümkünlüğü Danimarkalılardan çok daha yüksekti (yüzde 25’e kıyasla yüzde 44) ve buna doğaüstü bir açıklama getirme olasılıkları daha fazlaydı.

Jalal’ın teorisine göre doğaüstü korkusu insanların uyku felcinden daha fazla korkmasına neden oluyor ve bu dert da zihinle vücut arasındaki yakın kaynaşmanın bir göstergesi olarak bu olgunun gerçekleşme mümkünlüğünü artırıyor.

“Kaygı ve stres yaşadığınızda uykunuz daha parçalı hale gelecektir, bu nedenle uyku felci geçirme olasılığınız daha yüksektir” diyor ve ekliyor:

“Diyelim ki büyükanneniz size ‘Yaratık böyle görünüyor, geceleri geliyor ve size saldırıyor’ dedi. Bu korku nedeniyle aşırı uyarılırsınız, beyninizin korku merkezleri aşırı tetikte olur. Ve bir de bakmışsınız ki REM uykusu sırasında ‘Bir şeyler ters gidiyor, hareket edemiyorum, yaratık burada’ diye hissediyorsunuz.

“Öyle görünüyor ki kültür gerçekten de böylesi bir çarpıcı etki yaratabiliyor.”