Ben seni beklerken bir yanım sende Bir yanım Ergani’de Bir yanım Ergani istasyonunda Küçük bir kız bir de hafız vardı. Kız alev alev saçlı, kavruk yüzlü Bahar renkli gözleri çipil çipill Yüreği ise kıpır kıpırdı Bir eli hafızın ceketinde Bir eli umutlarda Vagonların önünde Umutla uzanırdı elleri Umutla açılırdı eteği Amca-teyze diye Bir gün yolun düşerse Ergani’ye O küçük kızı görmeden Hafızın kavalını dinlemeden Sakın Ha!..
Cemilpaşa Kent Müzesi’nde sergilenen Nişo’nun kavalının yanındaki çerçevede yazılan Mitat Üzülmez’e ait bu şiir, iki büyük ustanın öyküsünü barındırıyor. Aynı devirde yaşamış bu iki sanatkardan biri aslen Eğilli olan marangoz ve kaval yapımı ustası Dikran Nişan başkası ise güçlü nefesiyle kavala ruh veren bilûrvan (kaval çalgıcısı) Erganili görme engelli Zülfi Yokuş. Nişan, çocuk yaştayken 1915’teki Ermeni tehcirindeki göç yolunda aile fertlerini kaybeder. Annesiyle birlikte tekrar Diyarbakır’a dönerek bir marangoz ustasının yanında çırak olarak çalışır. Nişo alarak bilinen Dikran Nişan burada öğrendiği meslekle Ermenistan’a kadar nam salan bir marangoz ve aynı zamanda kaval ustası olur. 1970’lere kadar Suriçi’ndeki atölyesine Suriye, Ermenistan, İran ve Türkiye’nin çeşitli yerlerinden kaval yaptırmaya gelenler olur. Aralarında kendisinden kaval almaya gelen görme engelli biri de vardır. Bu kişi Bozkırın Vivaldisi olarak bilinen, Diyarbakır ve çevresinde güçlü diyaframıyla çaldığı kavalı lisanlara destan olan Hafız Zülfi Yokuş’tur. Yokuş’un hikayesi de Nişo’nunkine benzeridir. Yokuş’un babası seferberlik sırasında gittiği Kurtuluş Savaşı’ndan geri dönmez. Yokuş babasına çok üzüldüğü için hastalanır ve hüzünden gözlerini kaybeder. Ailesi onu teselli etmek için bir tüfeğin borusuna delikler açarak çalgı haline getirip eline verir. Oyalanmak için çalmaya başladığı bu aleti bir daha elinden bırakmaz. Nişo’nun ismini duyar ve kaval almak için kapısını çalar. Bu ki ustanın yollarının kesişmesi de bu şekilde olur.
Fotoğraf: Yılmaz Hatman
‘KARACADAĞ, İLK TARIMIN YAPILDIĞI DERİN BİR KÜLTÜRE SAHİP’
Hikayenin bundan sonraki kısmı için Yönetmen Sedat Kıran’a kulak verelim. Urfa’nın Siverek ilçesi Karacadağ eteklerine kurulu Otlu köyünde doğup büyüyen Sedat Kıran, Karacadağ’da çiftçilik yaparak kazandığı parayla belgesel filmler çekiyor. Liseyi Siverek’te bitirdikten sonra Kıbrıs Doğu Akdeniz Üniversitesi’nde İletişim Fakültesi’ni bitirip İstanbul’da ticaretle uğraşır. Babası dengbêj olan Kıran, Karacadağ’daki köyüne geri döner. Karacadağ’ın mistik ortamından aldığı ilhamla hobi olarak fotoğraf çekmeye başlar: “Yazları köye geldiğimde bana sıkıcı gelirdi. İstanbul’da kalıp ticaretle uğraşmaya devam edebilirdim ama bu kez farklı bir gözle bakmaya başladım. Karacadağ ilk tarımın yapıldığı derin bir kültüre sahip.”
Köydeki kadınların kendilerine özgü giysileri, yüzlerindeki ifade, çeşitli simgelerden oluşan dövmeleri ilgi alanına girer. Evvelce arşiv niteliğinde kadın ve çocuk portreleri çeker. Sonra da bu fotoğraflardan oluşan ‘Zılgıtın Sesi’ isimli bir stant açarak fotoğraflarını çektiği insanları burada buluşturur:
“Karacadağ’da yaşayan insanlar feodal yapı, adet, gelenek gibi yaptırımların tesirinden dolayı o özünü kaybetmiş diyebiliriz. O stantla ben aslında feodal yapının insanların baskı altında tutmasının dışında aslında bu insanların sanatla çok içli dışlı olduğunu da göstermeye çalıştım. İnsanların kendi fotoğraflarını sahiplenmesi o standa coşkuyla gelmeleri ve o hislerin onların özü olduğunu gördüm”. Karacadağ, sanatsal üretimi için bir kapı açar Kıran’a.
Ardından her şeyin endüstrileştiği bir devirde orada hala ziraî ve hayvansal üretimin klâsik metotlarla yapıldığını gösteren Koçerlere ilişkin bir çalışma yapar: “Karacadağ hala bu derin kültürü yaşıyor tabiattan kopmadıklarını gördüm. Bu süreçte yavaş yavaş onlar da bitecek. Teknoloji oraya girdiği zaman o da bitecek. Hala kadınlar süt eserlerini meşk dediğimiz bin yıllık bir aletle yapıyor ama beş on yıl sonra maalesef o yaşam biçimi de yok olacak. Bu örnekler üzerine bin yıllık koçerliği ve o yaşam biçimini barındıran ‘Abur’ (Göçmen Kuşlar) isimli kurmaca belgeseli yaptım. Daha sonra rahmeti simgeleyen bir coşkuyla pirinç hasadı yapılan ‘Mirkut’ belgeselini çektim.”
BÜTÜN ÇOBANLAR NİŞO’DAN BAHSEDİYOR
Çocukluğunun geçtiği köyde sabahları duyduğu kaval sesleri giderek azalır. Bununla ilgili az sayıda kalan çobanlarla konuşurken kaval ustası Nişo’nun ismini duyar: “Kaval sesine çocukluktan beri aşinayım. Halaylar da kavalla oluyordu. Şimdi çok az kaldı kaval çalanlar. Yaşlı kaval çalanlar bana kavalın kıssasını anlatırken Nişo’dan bahsettiler. Diyarbakır’da Ermeni biri olduğunu ve muazzam kaval yaptığını söylüyorlardı. O devirde çocuk ya da genç olan bu çobanlar biriktirdiği harçlıklarla Nişo’dan kaval yaptırdıklarını anlatıyorlardı. Hatta biri kaval çalarken ‘Bu Nişo’nun kavalıdır, bunun üzerine melodisi iyi olan bir kaval olamaz’ diye Nişo’nun ustalığından söz ettiler. Bu ilginç geldi bana ve Nişo’nun izini sürmeye başladım.”
Kıran, yaptığı araştırmalar sonucunda Nişo’nun ailesinin 1980’lerde İstanbul’a taşındığını öğrenir. Aileyle kontak kurarak İstanbul’a sarfiyat. Nişo’nun oğlu İbrahim Nişan’la tanışır. İbrahim Nişan da çocukken babasının yanında çalışmıştır: “Diyarbakır hasreti ve hasretiyle İstanbul’da yaşayan bir aile. İbrahim Bey bana kendi ailesinin ve babasının kıssasını anlatırken Zülfi Yokuş’tan bahsetti. Ben o ismi ilk sefer orada duydum. Diyarbakır’da kaval çalan biri olduğunu ve kavalını babasına yaptırdığını söyledi.”
Bunun üzerine Kıran, belgeseli zenginleştirmek üzere bu iki kıssayı birleştirmek için bu kez Zülfi Yokuş’un gerisine düşer: “Ulaşmak biraz zor oldu. Diyarbakır’da aileyi buldum. Kızı Hatice Yokuş’la görüştük. Zülfi 1995’te, Nişo’da 1998’de vefat etmiş. İkisi aynı dönemlerde yaşamış. Zülfi 90’lara kadar kaval çalmış. Diyarbakır’da en iyi kaval ustası olan Nişo’yu duyuyor ve onun yanına gidiyor ve kendisinden kaval yapmasını istiyor. İbrahim Bey, ‘Zülfi geldiği zaman ona özel kalıplara dökülmüş kavallar yapıyorduk çünkü çok iyi bir diyaframı vardı onun için ayrı bir döküm yapılıyordu’ diye anlatıyor. Nişan ailesi 80’lerde siyasal hareketler ve inanç boyutuyla baskılardan dolayı burada barınamıyorlar. İbrahim Bey kiliseye gittiklerinde kendilerine ‘gavur’ denildiğini ve özgür hissetmediklerinden söz etti. Ailenin bir bölümü de Kanada ve Los Angeles’a gitmiş.”
Fotoğraf: Yılmaz Hatman
Filmde İbrahim Nişan’ın çocukluğunun geçtiği sokaklara geri dönüşü, doğduğu eve gitmesi ve babasını tanıyan tek tük kalan bireylerle görüştüğü görülüyor.
“İbrahim Bey’le sohbette 50 yıllık bir Diyarbakır hasretini gördüm. Burada sistemli olarak bu coğrafyada yaşamış farklı inançlara mensup insanlara göçertme siyaseti dayatıldı. Daha çok Ermeni bir ailenin öyküsünü anlatıyor ama bu sineması izleyince Kürtlerin de eleştirel olarak kendilerini sorgulaması gerektiğini düşünüyorum. İnanç boyutunda Kürtlerin Müslüman, Ermenilerin Hıristiyan olması da ayrı bir trajedi. Çünkü sonraki süreçte Ermenilere dayatılan Kürtlere de dayatıldı. Belgeselde çeşitli karakterler aracılığıyla Kürtlerin sanatının, kültürünün de baskı altında olduğunu görüyoruz.”
ESKİCİYE SATILAN KAVAL ŞİMDİ MÜZEDE
Belgeselde Zülfi Yokuş’un kızı Hatice Yokuş’un anlatımlarıyla babası ustalıkla çaldığı halay makamındaki ezgilerle bilûrvan olarak düğünlerin, merasimlerin aranılan isimlerinden olur. Ergani tren istasyonunda yanında kızı Hatice’nin kendisine refakat ettiği Zülfi Yokuş bir nevi sokak müzisyenliği yaparak geçimini sağlar. Trende asker uğurlamaya gelenler ve dengbêjlerle yaptıkları düetler lisanlara destandır. Ömrünün son demlerinde artık çalamaz olduğundan ve geçinmekte zorlandığından kavalını satmaya karar verir. Birçok kişi onu tanıdığı için “Sen bu kavalla milleti coşturmuş, hüzünlendirmiş, neşelendirmişsin” diyerek kavalı satın almak istemez. Sonra bir eskici cüzi miktarda bir parayla kavalı alarak dükkanında stantlar. Hamza Ayna isminde bir berber, eskici dükkanında Nişo’nun yaptığı ve Zülfo’nun çaldığı bu kavalı görünce eskiciden satın alarak Cemilpaşa Konağı’ndaki Kent Müzesi’ne getirip hibe eder.
Sedat Kıran dört yıllık bir çalışmanın ardından bu kaval üzerinden iki ailenin 1915’lerden başlayan öyküsünü kalıcı hale getirerek izleyiciyle buluşturur. İstanbul, İzmir, Diyarbakır ve Bursa’da çekimleri yapılan sinemanın ilk gösterimi geçen yıl Duhok Film Festivali’nde yapılır. Film, Almanya Düsseldorf Kürt Film Şenliği (DKFF) ve Hollanda Amsterdam Kürt Film Şenliği’nde gösterilir.
Fotoğraf: Yılmaz Hatman
SURP GİRAGOS’TA BÜYÜK BULUŞMA
Filmin Diyarbakır’daki gösterimi ise Nişan ve Yokuş ailelerinin katılımıyla Diyarbakır’daki Surp Giragos Kilisesi’nde gerçekleşti. Dünyanın çeşitli yerlerine dağılan Ermenileri bir araya getiren gecede duygu dolu anlar yaşandı. Nişan ve Yokuş ailesi burada buluşurken Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Eş Başkanı Serra Bucak, sivil toplum kuruluşu temsilcileri ve sanatseverler yüz yıllık bir trajediyi anlatan sineması yalnız bırakmadı. Sinemanın ardından yapılan söyleşide seyirciler ve Nişo’yu tanıyanlar hislerini dile getirdi.
Yönetmen Kıran, “Dağlar hala benim yaptığım kavalların perdeleriyle inler” diyen Nişo’nun sözlerini hatırlatarak, sinemanın pek çok yerde gösterimi olduğunu ancak bu atmosferde yapılmasının kendisini çok heyecanlandırdığını söyledi.
Dikran Nişan’ın oğlu ve aynı zamanda sinemanın danışmanı olan Murat Nişan, Yönetmen Kıran’a teşekkür ederek, “Bu sineması yaparak babamı ölümsüzleştirdiniz. Bu sinemadaki üniversal bildirinin herkese ulaştığını düşünüyorum. İki ayrı insan. Başlarına ne geldiği önemli değil ama onların ne yaptığı önemli. Babam iyi bir kaval ustası ama çok iyi yapan bir kaval çalan olmasa olmazdı. Ne mutlu bize ki bu kilisede bir ortadayız. Sana ne olduğu önemli değil senin ne yaptığın değerlidir. Bugün çok güzel bir şey ortaya çıktı. Bu iki insan yan yana gelerek bize bir mesaj verdi. Biz etnik kökenimiz, fikirlerimiz ayrı olabilir ama bir arada yaşayabilir ve çok güzel şeyler yapabiliriz” dedi.
Büyükşehir Belediyesi Eş Başkanı Serra Bucak, “Yüzyıllık bir seyahate götürmüşsünüz. Ne mutlu size ki o güzel birlikteliği, dostluğun ve bir aradalığın sinemada varoluşunu ifade etmişiniz. Çok önemli bir hakikate dikkat çekmişsiniz. Bu bizim coğrafyamızın, Diyarbakır’ın bir hakikati. Kadim halkları, kendini Diyarbakırlı hisseden herkesi bu sinemada, bu yerde görmek çok değerli. Burada ve diasporadaki tüm Ermeniler, bu coğrafyada yaşanan katliamın acısını yaşayan tüm Diyarbakırlılar ve o periyodun tüm yöneticileri bu kiliseye emek verdi. Aslında bir birlikteliğin ve bundan sonra da barış içinde yaşanması gereken bir yer burası” diyerek Kıran’ı tebrik etti.
Fotoğraf: Yılmaz Hatman
YENİ PROJE YOLDA
Kıran, topraktan üretip kaynak yaratarak özellikle markajına aldığı Kürt kültürü ile ilgili daha çok film yapmak istediğini belirtti: “Bu zorluklar içinde bir şeyler yaratmak gerçekten zor. Maalesef doğu toplumlarında sanat imkansızlıktan doğuyor.”
Kıran, şu sıralar Fadile Kufragi, ABDülkadir Kızılkaya ve Sofi Şeyhmus üzerinden görme engelli dengbêjler projesi ile uğraşıyor. Onu bu çalışmaya yönlendiren sebeplerden biri de bu sanatkarların yaşadıkları şartlara dikkat çekmek:
“Şakiro çok iyi bir yorumcu ve dengbêjlerin şahıdır. Maalesef kötü şartlarda İzmir’de ekonomik dertleri yaşayarak öldü. Buna örnek olarak da hala böyle yaşayanlar var. Fadıle Kufragi. Mardin’de yaşıyor. 83 yaşında. Aşk ve kahramanlık üzerine ciltlerce roman olabilecek dengbêjlik makamları var. Kimse bu insanın şartlarının iyileştirilmesi müzikal anlamda daha iyi bir hizmet sunabilmesi manasında yardımcı olmuyor. İkinci bir Şakiro varsa o da odur. Hakkari’de ABDulkadir Kızılkaya’nın şiir divanı ve çok iyi tarihi bilgisi var. Oburu de biraz dervişlik istikameti olan Sofi Şeyhmus. Bunlar yaşama nasıl bakıyorlar? Bunlar için görmeyle ilgili bir sorun var mı yok mu? Dengbêjlik bunlar için nedir, nereden öğrendiler, bu kötü şartlarda yaşama nasıl bakıyorlar, müzik onlar için nedir, bu tür sorular üzerinden dünyaya nasıl baktıklarını o perspektifte yapmaya çalışıyorum. Önümüzdeki yıl bitecek.”
16:27
16:27
News
Kültür & Sanat
Kültür & Sanat
Kültür & Sanat
Kültür & Sanat
Kültür & Sanat
Kültür & Sanat
