Daha önce de defalarca belirttiğimiz gibi Kürt sözlü edebiyatı az bilinen sözcük, söz öbeği, tabir, benzetme gibi söz sanatları açısından bir deryadır. Ayrıca sözlü edebiyat yapıtlarında bazı gramer biçimleri de özgün bir şekilde korunmuştur. Birçok kelime ve dilsel form fosilleşmiş bir biçimde korunmuştur. Bunlar ezberlenmiş formlar oldukları için sadece o yapıtların anlatılmasında kullanılmıştır.
Çoğu zaman bu yapıtları söyleyenlerin günlük konuşmaları bu yapıtların lisanından çok uzaktır. Konuşucuların lisanında yabancı lisanda sözcük ve biçimleri çokça kullanılır, ancak bu yapıtların anlatımında o biçim ve sözcükleri nadiren kullanılır; bunun yerine birden fazla zaman kendilerinin de manalarını bilmedikleri hafızalarında bulunan bazı sözcük ve kalıpları kullanırlar.
Biz daha önce hem sözlü hem yazılı klasik Kürtçe yapıtlardaki bazı kalıp söz ve tabirleri sunmuştuk. Bu yazıda ise Kürt masal ve kıssalarında yer alan bazı az bilinen söz, söz öbeği, tabir ve söz kalıplarından bahsetmek istiyoruz. Bu çalışma için Heciyê Cindî’nin “Hikyatêd Cimeta Kurda (Kürt Halk Hikayeleri)[1]” isimli yapıtını temel alacağız. İçinde 80 halk öyküsünün yer aldığı bu eser 231 sayfadan oluşmaktadır. Yapıtın redaksiyonu Çerkezê Reş tarafından yapılmış. Yapıtı yayına hazırlayan ise Frida Jewari’dir.
Yapacağımız bu çalışma bir derleme çalışması olmadığından alıntıları imla ve gramer açısından yazı diline uygun hale getirdik. Bu kıssalar Sovyet Kürtleri ortasından derlendiğinden, bu bölgenin ağzına göre yazılmış, ayrıca Sovyet Kürtleri imla konusunda bugünkü yazı lisanından farklı bir imla kullanıyorlardı. Örneğin Sovyet Kürtlerinin de konuştuğu Serhat bölgesi ağzında ön edatlar çoğunlukla kullanılırken, Sovyet Kürtlerinin imlasında son-edatlar isme bitişik yazılır, biz bunu değiştirdik. Ayrıca bu bölgenin yöresel ağzında bulunan bazı kurallı ses değişimlerini, yazı diline uygun hale getirdik. Örneğin, bu bölgenin ağzında /b/ sesi sistematik olarak /v/ sesine dönüşmüş; dibe>dive gibi. Bu genel açıklamadan sonra örneklerimizin sunumuna geçebiliriz.
-Mêrik nihêrî boş e, serî bi jinikê ra nayê kutanê: Adam kadınla anlaşamayacağını, onunla başa çıkamayacağını anladı.
-bejinbihost: boyu bir karış olan, cüce
-Perîyê şirît dahiştê, ew derxist: bera jêr dan. Ew zincîrê tîne, Elo dadihêle. Bu örnekte “dahiştin” fiili az bilinen bir fiildir, bir şeyi aşağı bırakmak manasında kullanılmıştır. Başka bir örnekte ise onun şimdi zaman formu olan “hêlan” kullanılmıştır. Hiştin fiili Kurmancî Kürtçesinde şimdi zaman da “hêlan” olan olarak kulanılır.
-destek kinc: bi kat elbise
-Hetanî wî çaxî ewana xwe ra tev dijîtin: Jiyîn (yaşamak) fiili bugün kuralsız bir fiil durumuna gelmiş, burada gördüğümüz “dijîtin (yaşıyorlar) örneği fiilin eski kurallı yapısın “jî(n)tin) formuna tanıklık etmektedir.
-Dest-pîyê mêrik girê didin, pê şiva germaşivê rind dikutin: Bu cümlede birkaç dikkat çeken şey var; öncelikle “germaşiv” özel bir çubuk gibi görünüyor, muhtemelen insanları cezalandırmak için kullanılmış. Ayrıca bu cümlede “bi” edat ile “ê” zamirinde oluşan birleşik zamir “pê” yanlış kullanılmış. Bilindiği gibi zamirler ismin yerine kullanılır. Bu tür zamirlerde isim gelince yanlızca edat kullanılır. Burada “kutan” fiili de vurmak/dövmek manasında kullanılmış. Hasılı “bi şiva germaşivê li mêrik didin/dixin. (Germaşiv ile adamı dövüyorlar).
-Jinik kelbîn (bi) pey mêvan dikeve. Kelbîn sözcüğü az bilinen bir sözcük, heyecan manasında kullanılmış; kel+bîn
-Jinik, ese medê min diçu helîsê, lê te çavê min tê da hişt. Birinin gözünün bir şeyde kalması bir tabirdir.
-Êvarî pîrê qurbana hazira dibe: Bu kalıpsöz ölen kötü insanlar için kullanılır.
-Na apor, qezyake mezin (li) min qewimîye, hergê tu dikarî komekê bide min da: Bu cümlede geçen “komek” sözcüğü yardım manasında kullanılmış, Farsça’da da aynı anlamda kullanılmaktadır.
-Dibe agir bi xwe dikeve: Ateş düşmüş içine.
-Birayê biçûk (di) ber dil da tê, dibêje, sebir bike, mala Xwedê bi sebirê ava ye: Di ber dil da hatin ( Birinin gönlünü almak) bir tabir, “Mala Xwedê bi sebirê ava ye (Allahın evi sabır üzerine kuruludur)” ise bir atasözüdür.
-Roj sevecen tabana: Güneş doğar, ortalık ısınır.
-Lê lê bû xwe bikuşta: Az kalsın
-Tu naka deriye yî, huba te (ji) zû da firîye lisana min: Aşkın yüreğime düşmüş.
-Dinhêre va horîk, staxula rûniştîye ber temnê, teminê çê dike: Bu cümlede ilginç olan “temn” sözcüğüdür. Bu sözcük yazı lisanında “tevn” biçiminde kullanılmaktadır, buradaki m>v ses değişimi enteresandır.
-Gava Xezal çav bi xanimê û carîyêd wê dikeve, bi ber wan va radibe, ji wan ra postê piling û kurebeşka datîne: Eski vakitlerde hayvan postu üzerine oturmak için kullanılırdı, bu bilinen bir şey ancak “kurebeşk (porsuk)” derisinin bu amaçla kullanılması az bilinen bir şey.
-Ez bona we hatime, gunê min (bi) rehmetîyê bavê we tê, bira dûyê wî vênese: Dumanınız tütsün manasındaki bu tabir, ocağınız sönmesin manasında kullanılıyor.
-Dil û dînê min ber hev neda: Yüreğim ve dinim bu durumu kabul etmedi.
-Ewana serê wezîr bi cenimê şa dikin: Vezirin başını cehennemle mutlu ettiler.
-Herge tu serê xwe bi min ra têkî yek: Bu tabir halk arasında yaygın bir tabir, kadınlar için kullanılır, birisi ile düşüp kalkması manasında.
-Cimet gişik bûbû risas: Cemaat kurşun gibi donup kaldı.
-Wezîr ruhê wî kişyabû li kêleka padişê: Ruhu çekilmişti, kaygıdan ölmek üzereydi.
-Erê tu Peyaleyî, bavê min timê payê te dide, ça xortekî aqil: Paye burada övgü için kullanılmış.
-Di cihê xwe da ker be: Gerçekte sağır olmak anlamına gelen “ker bûn” burada mecaz olarak sessizlik manasında kullanılmış.
-Ewana hetanî soreborê sivê ajotin, soreborê sivê ra istikrar kelba wan tesele bû: Burada “sorebor” şafak manasındadır.
-Dilê Peyale hinekî baristan bû: Baristan bûn, rahatlamak manasında.
-Ez serşoya wê. Serşo (baş yıkayan kimse)
-Hermûşî: ipekli
-Xwe (li) xamî avêt: Bilmemezlikten geldi.
-Xwê kirine birînê wan: Yaralarına tuz basmak eski bir cezalandırma yöntemi.
-Xûşka wî jî dike qazvanok: Kaz güden kimse “qazvanok”.
-Birayê te bi bayê birûskê tê: Yıldırım gibi.
-Merivêd Ferat kereker rabûn solêd xwe kirin pê: Burada “kereker” sessizce manasında kullanılmış.
-Ez sura ra pakuste me, heta mirinê gilî ji devê min dernayê: “Pakuste” sözcüğü bir işin ustası manasında.
-Senemê morya xewê avête guhê wî: Birebir çevirisi“Kulağına uyku boncuğu yerleştirmek” olan bu söz kalıbı Kürt destan ve masallarında çok sık geçer.
-Jintî: Kaynının eşi, elti.
-Şerê tekmerîtî: teketek savaş, dövüş.
-Çeuronkayî: İyi haber için kullanılır, göz aydınlığı gibi.
-Kerem bikin, nîn bixwin: Bu cümlede dikkat çeken şey “nan” sözcüğünün büküm alma hali. Genel olarak Kurmancî Kürtçesinde eril isimler, /-î/ soneki ile büküm alır, bazı ağızlarda ise sadece içinde /a/ veya /e/ sesleri olan eril isimler büküm alır, bu sesler /ê/ sesine dönüşür; gavan> gavên, nan>nên, derî> dêrî gibi. Ancak bu örnekte “nan” sözcüğündeki /a/ sesi /î/ye dönüşmüş. Bu yapıtta benzer birkaç örnek daha geçiyor; gavan>gavîn, xulam>xulîm gibi.
-Lê ew posîde hate mala xwe: Posîde sözcüğü burada niyetli, endişeli, üzgün manasında kullanılmış, gerçek anlamı da budur, ancak son dönemlerde bazıları bunu düşünmek manasında kullanıyor, bu doğru bir kullanım değil.
-Mîrzemehmed apincî hilda: kürk
-Dûrgar ewana gişk qir kirin, yê sax ew bûn, ji mala xwe nehatibûn: Bu söz kalıbı da çok kullanılar, bir tür mübalağa, yani sağ kalan sadece evinde kalanlar oldu, kimse sağ kurtulmadı.
-Parîyê ewilîn tabana pişîkê, pişîk pê ra pêra (h)işk tabana: Burada “hişk bûn (kurumak)” ölmek manasında kullanılmış.
-Were mala min dabêre, bîna min bê te dernayê, rabe derê ser belexanê, ez te ji dûr va bibînim, bira bîna min derê: Burada “belexane” yüksek yer manasında kullanılmış. Zati “bala” yüksek, “xane” hane manasındadır. Bugün yazı lisanında “balaxane” gökdelen manasında kullanılmaktadır.
Sonuç olarak, sunduğumuz bu birkaç örnekten de anlaşılacağı üzere sözlü edebiyat ürünlerinde bugün kullandığımız Kürtçede yazı dilinin ifade gücünü artıracak pek çok kelime, tabir ve kalıp söz ve dilbigisel form bulunmaktadır. Bu nedenle dilbilimcilerin, sözlükbilimcilerin ve muharrirlerin bu yapıtlara dönüp gerekli sözcük, söz öbeği, dilbilgisel form ve edebi söz sanatı örneklerini derlemeyip üzerinde bilimsel çalışmalar yapması, kendi çalışmalarında bunları kullanması değerlidir.
[1] Cindî, H. (2005). Hikyatêd Cimeta Kurda. Asoxîk Yayınevi, Erivan.
Diğer Güncel Haberler İçin Tıklayın / Bursa Haber – Bursa Gündem – Bursa Gündem Haber – Bursa Haberleri – Bursa Son Dakika
Bizi İnstagram’da Takip Edebilirsiniz / @BursaGündemHaber
Bizi X’de Takip Edebilirsiniz / @BursaGündemHbr
Bizi Facebook’da Takip Edebilirsiniz / @BursaGündemHaber
Bizi Youtube’da Takip Edebilirsiniz / @BursaGündemHaber
Bizi Linkedin’de Takip Edebilirsiniz / @BursaGündemHaber
05:53
05:53
News
Genel
Genel
Genel
Genel
Gündem
Genel
GENEL
