İsviçre, Ukrayna ve Fener

Bayramın ilk günü Yeni Şafak’ta “Patrik I. Bartholomeos Ukrayna Barış Konferansına katıldı” başlıklı haber yer aldı. Fener Patriği I. Bartholomeos, İsviçre’de 15 ve 16 Haziran günleri gerçekleşen 90 dolayında ülkenin davet edildiği “Uluslararası Ukrayna Barış Konferansı’na” katılarak, kapanış fotoğrafında poz verdi.

Fener Patriğinin İsviçre Zirvesine katılacağı haberi Ukrayna Cumhurbaşkanı Volodimir Zelenski tarafından kamuoyuna duyuruldu. Fener Rum Patrikhanesi daha sonra Patrik I. Bartholomeos’un İsviçre’deki Ukrayna Zirvesi’ne iştirak edeceğini Patrikhane‘nin sosyal medyası üzerinden açıkladı.

Bu açıklamaları Vatikan Haber Ajansı’nın geçtiği “Dünya Ortodoksluğunun Onursal Başkanı ile Ukrayna Cumhurbaşkanı Volodimir Zelenski arasında yapılan telefon görüşmesinin ardından Fener Patriğinin İsviçre Zirvesine katılacağı” haberi geçildi.

İşte tartışmalara neden olan süreç de Vatikan’ın bu ifadesi ile başladı. Fener Patriği Bartholomeos ile birlikte Vatikan da zirveye davet edilmişti. Lakin, zirvede Papa Francis yoktu. Kendisini Vatikan Devlet Sekreteri Pietro Parolin temsil etti. Öbür bir ifade ile Vatikan Bartholomeos’un‚ fiyakasını’ bozmadı. Temsilde bir düzey geride durmayı tercih etti. Fener’i parlatmaya ihtimam gösterdi.

Müzakere masasını Amerika ile Avrupa birlikte hazırladığına göre demek ki bu ayrıntı planlama etabında ‘böyle’ uygun görülmüştü.

Fener Patrikhanesi Türk hukukuna ve Türkiye’nin taraf olduğu uluslararası mutabakatlara göre uluslar üstü bir temsil makamı, dolayısı ile ökümenik (ekümenik) bir pozisyonda değil. Ayrıyeten, ‘Rum Ortodoks Kilisesi’ sadece bağlı olduğumuz mutabakatlara göre değil Rus Kilisesine, hatta Moldova ve Ukrayna Ortodoks Gagavuz Kilisesine göre de dünya Ortodokslarının temsil makamı değil. Yani ‘ökümenik’ sıfatından mahrum.

Eğer Fener Patriği Zirve’ye Vatikan ile birlikte ‘uhrevi’ nedenlerle zirveye davet edildiyse, savaşa taraf olan diğer Ortodoks inananların temsilcisi Moskova Patriği Kirill’in de İsviçre’ye davet edilmesi gerekirdi. Böyle bir davetin yapıldığına dair elimizde bir bilgi yok.

Zirvenin kapanış fotoğrafının teşkilinde Ukrayna’nın milli siyasetleri ile Amerikan stratejisinin, Vatikan’ın tekelci anlayışının ve Fener Patrikliği’nin hatıra resmi çektirme hasretinin etkili olduğunu söylersek, yanılmış olmayız.

Aslında olup biteni anlamak için Ocak 2019’a dönmekte fayda var. İstanbul Rum Patrikhanesi 2019 yılında, Ukrayna kilisesinin Moskova Patrikhanesinden ayrılarak, bağımsızlık elde etmesini öngören kararını onayladı. Fener Rum Patriği Bartholomeos, Ukrayna Ortodoks Kilisesi’ne “otosefali” adı verilen “otonomi” kazandıran kararnameyi Devlet Başkanı Poroşenko’nun İstanbul’a gelerek şahsen katıldığı törenle kendisine taktim etti.

Fener Rum Patrikhanesi’nde düzenlenen ayine dönemin Ukrayna Devlet Başkanı Poroşenko ailesi ve Ukrayna Ortodoks Kilisesi Paşpiskoposu Epifaniy’i de özel uçağı ile İstanbul’a getirerek katılmaya ihtimam gösterdi.

Ukrayna Ortodoks Kilisesi’ne “otosefali” statüsü kazandıran “Tomos” adı verilen kararname Başpiskopos Epifaniy’e İstanbul’da takdim edildi.

Bu olayın tarihi bir nitelikte olduğu o gün de malumdu. Tüm bunlar İstanbul’da yaşanırken bugün ‘Fener Patriğinin İsviçre’de ne işi var?’ sorusunu soranlar “Yerel seçimlerde CHP’nin İstanbul Belediye Başkanı kim olsun?” hengamesinden kurtulup ulusal veya uluslar üstü bahisleri algılama yeteneği ismine felçli bir durumdaydılar. Bugün de maalesef pek değişen bir şey yok. Olan biteni mana ve anlatma yerine tahrifat tercih edilen en kolay yöntem.

Zira, Dışişleri Bakanı Hakan Fidan’ın Fener Patriği Bartholomeos ile İsviçre’de gizlice görüştü kurgusu gündeme getiriliyor. İstanbul’da veya Ankara’da Türk siyaset adamlarının her gün görüşme fırsatına sahip olduğu dini bir lider ile neden İsviçre’de görüşülsün? Bu soruyu sormak kimsenin aklına gelmiyor.

Eğer hafızalarımızı tazelersek… Türkiye’deki farklı dinlerin temsilcileri ziyaretin niteliğine göre zaman zaman uluslararası ziyaretlerde hazır bulunabiliyorlar.

Sözgelimi Almanya Başbakanı Angela Merkel’in ziyareti vesilesiyle Cumhurbaşkanı Erdoğan tarafından konuk ülke başbakanının onuruna verilen yemekte diğer dini temsilciler ile birlikte Fener Patrikhanesi Ruhani Lideri Bartholomeos da hazır bulunmuştu. Bu bakımdan Fener Patriğinin nereye katıldığı kadar “Neye katıldığı ve neyin parçası olduğunun” iyi anlaşılması ve anlatılması gerekmektedir.

Nitekim Dışişleri Bakanlı Sözcüsü Öncü Keçeli ‘‘Fener Rum Patrikhanesi’nin, 15-16 Haziran 2024 tarihlerinde İsviçre’de düzenlenen Ukrayna Barış Zirvesi’ne devlet statüsünde katıldığı ve Sayın Bakanımızın zirve marjında Fener Rum Patriği Bartholomeos’la resmi bir ikili görüşme yaptığı istikametindeki haberlerin‚ gerçeği yansıtmadığını” dile getirmiştir.

Fener Patriği zirveyi düzenleyen Ukrayna ve İsviçre makamları tarafından, Vatikan Temsilcisi ile birlikte ‘gözlemci’ olarak takdim edilmiştir.

Zirve sonunda kabul edilen ve kamuoyuyla paylaşılan Ortak Bildiri’de ‘Fener Rum Patrikhanesi’nin isminin de ‘imzacı’ olarak eklendiğine dair iddiaları üzerine doruğun organizatörleri İsviçre ve Ukrayna’dan Türkiye izahat istemiştir.

Fener Rum Patrikhanesi’nin pozisyonuna ilişkin devlet siyasetimizde rastgele bir değişiklik olmadığı hususu da yapılan açıklama ile bir kez daha vurgulanmıştır.

Nitekim, Dışişleri Bakanlığı kaynakları Fener Patrikhanesi ile ilgili Ukrayna savaşı bağlamında yaşanan değişimi yakından izlemekteler. Bu değişim Türkiye’ye yeni bir algılama vazifesi yüklediği gibi Dışişleri Bakanlığına da özel bir hassasiyet şuuru getirdiği aşikardır.

Bu bağlamda‚ ‘Bağımsız Türk Ortodoks Patrikhanesi’nin açıklaması ile gündeme gelen iddialara ilk elden cevap verilmiş oluyor. Her ne kadar Fener Patriği’nin İsviçre’de verdiği fotoğraf istismar edilse de Dışişleri Bakanlığının bu açıklaması Fener Patrikhanesi’nin ‘uluslar üstü’ pozisyonuna itiraz eden kamuoyunu ile aynı hassaslıkta olduğunu da ortaya koyuyor.

Ukrayna Kilisesinin Moskova Patrikliğinden ayrılarak Fener Patrikhanesi bağlanmasının neden olduğu sorunlar gelecekte de sürecek. Bugün İsviçre’de gündeme gelen Patrikhane’nin konumu tahminen yarın Rusya ekseninde de tartışmalara neden olacak. Lakin, tam bu noktada Kiev – Moskova ayrışması Fener Patrikhanesinin pozisyonuna ilişkin Türkiye’ye yeni fırsatlar sunuyor. Fener Rum Patrikhanesi’nin‚ Dünya Ortodokslarının Merkezi olduğu savlarını Türkiye gibi Rusya’nın da kabul etmediği aşikar. Bu nedenle Yunanistan’ın, Amerika’nın ve Vatikan’ın yaklaşımlarını kuşku ile karşılamak yerinde olabilir. Lakin, Türkiye’nin Fener Kilisesinin konumu hakkında edilgen bir siyaset izlediğini düşünmek yersiz.

Gagavuz Türkü bir akademisyen “Ukrayna Kilisesi bağımsız kalabilirdi. Bu olmadı. Mesela Ukrayna’da yerleşik Gagavuz Türkleri Fener Patrikhanesine bağlı değiller. Tamamen bağımsızlar. Fener Kilisesi öteden beri Gagavuzları asimile ederek Yunan gibi göstermeye çalışır. Bartholomeos’un İsviçre Zirvesine iştiraki muhtemelen Amerika ve Vatikan siyasetinin bir sonucudur. Ukrayna Kilisesi aldığı vergilerin yüzde 10’unu Fener Kilisesine aktarmaktadır” sözleri ile soruna açıklık getiriyor.

Bulgaristan, Romanya, Ukrayna ve Moldova’da Fener Kilisesini kabul etmeyen, Türkiye’yi anavatan gören on binlerce Hristiyan Türk yaşamaktadır. Osmanlı devrinde olduğu gibi, Cumhuriyet Türkiye’sinin ilk yıllarında ve bugün de Türkiye bu coğrafyanın hassasiyetlerinin şuurunda olmuştur.

Mahmut Esat Bozkurt’un Bükreş Büyükelçiliği devrinde Gagavuzların Türk eğitim sistemine entegrasyonu amacıyla bölge ülkelerine Türkçe öğretmenleri gönderilmiştir.

Son 20 yıllık süre zarfında Türkiye bölgedeki Hıristiyan Türkler için Osmanlı geleneğinin bir devamı olan onlarca kiliseyi TİKA eliyle restore etmiştir.

Türkiye hiç elbet Ukrayna’yı 2014 yılından bu yana özde ve sözde en yakından tanıyan ve anlayan ülkedir. Türkiye’nin Ukrayna coğrafyasına yönelik siyaseti yüzyıllardır dost ve düşmana güven verecek kadar sağlıklı temellere sahiptir. Türkiye’nin siyasi, askeri ve farklı inanç kümelerine yaşam hakkı veren potansiyeli ile Ukrayna konusunda diplomatik öncülüğünü sürdürecektir. Türkiye’nin Hıristiyan Ortodoks dünyasına yaklaşımı tüm kuşkuların tesirinde kalmadan bir bütün olarak anlaşılmalıdır. Doğru olan budur.