Genel işlem şartları, mukavelenin taraflarından biri tarafından evvelden tek taraflı olarak hazırlanan ve müzakere edilmeksizin diğer tarafça kabul edilen kaidelerdir. Çoğunlukla spor salonu üyelik mukavelelerinde veya araç kiralama mukavelelerinde karşımıza çıkan bu durumlarda, tüketiciler ekseriyetle kontratları olduğu gibi imzalamak durumunda kalmaktadır. Pekala, bu kontratlardaki ağır kurallar geçerli midir? Bu koşullar, ticari hayatın pratikliği açısından önemli olmakla birlikte, hukuksal manada bazı problemleri da beraberinde getirmektedir.
1. Yargıtay Kararları ve Uygulamalar
Günümüz ticaret hayatında, özellikle tüketici süreçlerinde sıklıkla gördüğümüz genel işlem şartları, sözleşme özgürlüğü prensibinin bir uzantısı olarak ortaya çıkmaktadır.
Genel işlem şartları, Türk Borçlar Kanunu’nun 20-25. maddeleri arasında düzenlenmiştir. Yargıtay’ın bu bahiste verdiği çeşitli kararlar, genel işlem şartlarının hukuksal kontrolünü ve uygulanabilirliğini şekillendirmektedir. Özellikle tüketiciler lehine sıkı bir denetim söz konusu iken, tacirler açısından bu denetim daha esnek olabilmektedir. Yargıtay 17. Hukuk Dairesi’nin 3.7.2018 tarihli kararı, bu bahiste önemli bir örnek teşkil etmektedir. Kararda, tacirlerin basiretli bir iş adamı gibi davranma yükümlülüğü vurgulanarak, genel işlem şartlarının uygulanmasında dikkat edilmesi gereken konular belirlenmiştir.
2. Tüketiciler Bakımından Değerlendirme
Tüketiciler açısından genel işlem şartları, daha sıkı bir türel kontrole tabi tutulmaktadır. Tüketicilerin korunması amacıyla, genel işlem şartlarının tüketici aleyhine kararlar içermemesi gerekmektedir.
Örneğin, bir tüketici, bir otomobil kiralama şirketi ile yaptığı mukavelede, aracın hasar görmesi durumunda yüksek bir tamir bedeli ödemek zorunda bırakıldığını fark etmiştir. Mahkeme, bu durumu kıymetlendirerek, tüketicinin mukaveleyi müzakere etme bahtının olmadığını ve bu kararın tüketici aleyhine haksız kurallar içerdiğine karar vermiştir. Başka bir örnekte ise, bir banka, kredi mukavelesinde tüketicinin erken ödeme yapması durumunda yüksek bir ceza öngörmüştür. Mahkeme, bu kararın tüketiciyi aşırı derecede ziyana uğrattığını ve genel işlem şartının yazılmamış sayılması gerektiğine hükmetmiştir. Bu örnekler, tüketicilerin genel işlem şartları karşısında daha güçlü bir muhafaza altında olduğunu göstermektedir.
3. Tacirler Bakımından Değerlendirme
Tacirler arasında yapılan mukavelelerde genel işlem şartlarının geçerliliği, Türk Ticaret Kanunu’nun 18/2. hususunda düzenlenen “basiretli bir iş adamı gibi hareket etme” yükümlülüğü çerçevesinde kıymetlendirilmektedir. Bu yükümlülük, tacirlerin sözleşme yaparken ihtimamlı ve dikkatli davranmalarını gerektirmektedir.
Örneğin, Yargıtay bir kararının konusu, iki tacir arasında yapılan bir kontratta, alıcının geciken ödemeleri için aşırı yüksek bir ceza öngörülmesidir. Mahkeme, fahiş ceza içeren bu kararın basiretli bir iş adamı gibi hareket etme yükümlülüğüne ters olması ve taraflar arasındaki güç dengesini bozmasını münasebet göstererek, cezai kaidenin yazılmamış sayılmasına karar vermiştir. Bu karar, tacirlerin mukavelelerde adil ve makul kaideler koymaları gerektiğini vurgulamaktadır.
Başka bir davada, bir tedarikçi, bayisine karşı açtığı davada, mukavelede yer alan bir genel işlem şartının uygulanmasını talep etmiştir. Söz konusu koşul, bayinin belli bir ölçünün altında satış yapması halinde tedarikçiye yüksek bir tazminat ödemesine yönelik iken, mahkeme, bu koşulun d geçersiz olduğuna hükmetmiştir. Mahkeme bu unsurun dürüstlük kuralına ters olduğunu ve bayiyi haksız bir şekilde ziyana uğrattığını belirtmiştir.
Yine bir Yargıtay kararında, iki büyük şirket arasında yapılan bir nakliyat kontratında, taşıyıcının gecikme durumunda ödeyeceği cezalar hakkında düzenlenen genel işlem şartı incelenmiştir. Mahkeme, taşıyıcının yükümlülüklerinin aşırı derecede ağırlaştırıldığını ve bu nedenle genel işlem şartının yazılmamış sayılmasına karar vermiştir.
Bu örnekler, tacirlerin genel işlem şartlarının hazırlanması ve uygulanmasında dikkatli olmaları gerektiğini ve sözleşme kaidelerinin makul ve adil olmasına ihtimam göstermeleri gerektiğini göstermektedir.
4. Sonuç ve Öneriler
Genel işlem şartları, hem tüketiciler hem de tacirler için büyük ehemmiyet arz eden bir bahistir. Tüketiciler açısından daha sıkı bir denetim uygulanırken, tacirler için basiretli iş adamı unsuru çerçevesinde daha esnek bir yaklaşım benimsenmiştir. Tüzel uyuşmazlıkların önüne geçmek ve adil bir ticaret ortamı sağlamak için, genel işlem şartlarının hazırlanmasında ve uygulanmasında ihtimam gösterilmesi, tarafların hak ve yükümlülüklerinin net bir şekilde belirlenmesi gerekmektedir.
13:11
