Ormanlara Yasal Haklar Verilebilir Mi, Hükmî Kişiliği Olan Ormanlar Var Mı?

0

BEĞENDİM

ABONE OL

News

0

José DeCoux 30 yıldan uzun müddettir her sabah sağır edici bir sesle uyanıyordu. Ekvador’un Los Cedros ormanındaki evinde maymunların sesleri, sincaplara ve 400 farklı cinste kuşun başka ötüşlerine karışıyor. Ağaçların etrafı puslu ve yeşilin sayısız tonundaki eğrelti otları ve yosunlar her kayayı ve ağaç gövdesini kaplıyor.

DeCoux, 1980’lerde ABD’den Ekvador’un kuzeyindeki Los Cedros ormanına taşınmıştı. Nisan ayında BBC Future Planet’a konuşan DeCoux gülümseyerek “yağmur ormanlarını kurtarma çağrısı gibi bir şeye karşılık verdiğini” söyledi.

Arkadaşları ve kâr amacı gütmeyen Friends of the Earth İsveç ve Avustralya Yağmur Ormanı Bilgi Merkezi gibi kuruluşların yardımıyla DeCoux, Los Cedros ormanında arazi satın aldı. Bunun ardından bölgede bir müdafaa ve eko-turizm projesi doğdu. DeCoux, kanser teşhisi konulduktan dört yıl sonra, Mayıs ayındaki vefatına kadar bu müdafaa alanını yönetti.

Bölgedeki yoğun ormansızlaşmaya rağmen, Los Cedros’taki 11 bin 681 dönümlük (4 bin 800 hektar) arazi ömürle dolup taşıyor.

Biyolojik çeşitliliği inanılmaz: Los Cedros’u evi olarak gören mantarlardan orkidelere, salyangozlara, jaguarlara ve ayılara kadar çok sayıda çeşit hakkında 130’dan fazla bilimsel makale yayımlanmış durumda.

Koruma alanının büyük bir kısmını bulut ormanı oluşturuyor. Bu ormanın özelliği yoğun yağmurdan kaynaklanan nem ve kalıcı ağırlaşma nedeniyle havanın ağır olması ve bu havanın likenlerle birlikte farklı orkide örtülerini beslemesi.

Minik turuncu Los Cedros yağmur kurbağası gibi pek çok endemik tipe ev sahipliği yapıyor.

‘Batı’nın tabiata dair algısıyla tezat oluşturuyor’

Los Cedros’ta yaşam serpilmeye devam ediyor, ve bu büyük ölçüde güçlü ve etkisi giderek artan bir küresel hukuk hareketi sayesinde oluyor.

Ekvador, 2008 yılında anayasasında tabiatın beşerlerle aynı haklara sahip olduğunu tanıyan ilk ülke olmuştu. Ekvador’un yerli hareketi öncülüğünde sağlanan değişim, ‘doğa hakları’ hareketinin de ilk önemli kazanımlarından biri oldu.

Bu hareket, doğal dünyanın zaten insanlar ve şirketlerle aynı muhafaza haklarına sahip olması gerektiğini savunuyordu.

New York Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dünya Hakları Savunuculuk Kliniğinden Jacqueline Gallant, tabiat hakları hareketinin “mahkemelerde ve kanun önünde doğal varlıkları objelerden öznelere dönüştürmeye yönelik bir hareket olduğunu” söylüyor.

Gallant, “Fakat çok daha geniş manada bu, doğayı içsel bedele sahip bir özne olarak yeniden canlandırmaya ve yeniden pozisyonlandırmaya yönelik bir hareketti” diye ekliyor.

Ona göre bu anlayış, Batı’nın tabiata dair, “insanın faaliyetlerini sürdürdüğü cansız bir zemin” algısıyla tezat oluşturuyor.

Bugün Bolivya’dan Brezilya’ya, Uganda’dan ABD’ye kadar 44 ülkede tabiatın haklarını tanımaya yönelik teşebbüsler devam ediyor.

Bazı davalarda tek bir hayvan savunulurken, ırmakların, dağların ve tüm Toprak Ana’nın haklarını tanıyan hukuksal kararlar da alındı. Yine de bu alandaki yasal uygulamalar nispeten yeni ve tabiat haklarının gerçekte nasıl uygulandığına dair çok az açık emsal var.

DeCoux’un savunuculuk konusu ilk olarak 2019 yılında bir madencilik şirketinin bölgede keşif yapmaya başlamasıyla mahkemeye taşındı.

DeCoux, ormanda madencilik yapılmasına izin verilmesinin tabiatın haklarını ihlal edeceğini savunarak, Los Cedros ormanının var olma, hayatta kalma ve yenilenme hakkını savundu.

Dava alt mahkemelerden atıldı; DeCoux, yargıcın “davadan hoşlanmadığını” söylemişti. Lakin daha sonra Anayasa Mahkemesi tarafından tabiat haklarına gerçek dünyada emsal teşkil edecek bir dava olarak seçildi.

Nihayet 2021’de DeCoux kazandı. Hakim, madenciliğin ormanın biyolojik çeşitliliğine zarar vereceğine ve dolayısıyla tabiatın anayasal haklarını ihlal edeceğine karar verdi.

DeCoux, “Dava, hayallerimizin ötesinde başarılı oldu” dedi.

Doğa hakları davaları dünyanın her yerinde olumlu sonuçlanmıyor

Dava, yargıçlar için Ekvador Anayasası’nın teorik çerçevesinin ötesinde tabiat haklarına bakma fırsatıydı. DeCoux, bu hakların nasıl uygulanacağının belirlenmesine yardımcı olacağına ve gelecekteki davalar için emsal teşkil edeceğine inanıyordu.

New York Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dünya Hakları Savunuculuk Kliniğinden Jacqueline Gallant bu ayrımı açıklıyor. ABD Anayasası’nda yer alan ifade özgürlüğü hakkının yüzlerce yıllık içtihat hukukuyla gerçek dünyada nasıl uygulandığını açıkladığını söylüyor.

Los Cedros’a ilişkin karar, sadece korunan alanlar için değil aynı vakitte, rastgele bir anayasal hakta olduğu gibi, ülkenin tamamı için geçerli olduğunu belirtmesi nedeniyle çok daha güçlüydü.

Yargıçlar bölgenin sadece insanlara pak su gibi kaynaklar sağlaması nedeniyle değil, kendi başına müdafaayı hak ettiği konusunda da netti.

Los Cedros’ta verilen karar, orada yaşayan hayvanlar, bitkiler ve mantarlar için son derece iyi bir haberdi. Madencilik yapılmadı ve dolayısıyla orman da zarar görmedi. Madencilik şirketleri makinelerini derhal geri çekmek zorunda kaldı ve mahkeme, Los Cedros’ta gelecekteki tüm madencilik ve diğer tüm maden çıkarma faaliyetleri için de yasak getirdi.

Ancak tabiat hakları davaları, dünyanın her yerinde, mahkeme tabiatın lehine karar verse bile her zaman bu kadar net yahut olumlu sonuçlanmıyor.

Örneğin Hindistan’daki Ganga Irmağı 2017’de hukukî kişi olarak tanındı, lakin kirlilik buraya zarar vermeye devam etti ve 2023’te suyun büyük bir kısmı içilemez hale geldi.

İnsandan ötesinin yaşamını da merkeze almak

Los Cedros’ta araştırmalar yapan, NYU Hukuk Fakültesi’nde insan dışı yaşam ve daha geniş yaşam ağının haklarıyla ilgili çalışan İnsan Haklarından Daha Fazlası Projesinin yöneticisi César Rodríguez-Garavito, Los Cedros’un biyolojik çeşitlilik için bir sığınak olarak kaldığını tespit etti.

Ancak Rodríguez-Garavito’nun bulguları aynı vakitte ormanın kırılgan durumda olduğunu da vurguluyor. Ekvador hükümeti, muhafaza yükünü kamuya ait ve özel aktörlere verdi; onlarınsa araziyi denetlemek ve korumak için sonlu kaynakları var.

Yakın bölgelerde izin verilen madenciliğin Los Cedros üzerinde “sıçrama etkisi” olabileceği ve müdafaa alanının sonlarında yasa dışı avlanmanın, ağaç kesitinin ve madenciliğin artabileceği düşünülüyor.

De Coux BBC’ye verdiği röportajda, “Oyun şimdi bitmedi. Madencilik sanayilerinin güçleri hâlâ aktif olarak bize karşı çalışıyor. Lakin bugün bulunduğumuz pozisyondan muhakkak çok memnunum zira ilerleyecek yolumuz var” demişti.

Gallant, tabiat hakları hareketinin çalışmalarının güçlü olduğunu fakat tek başına kâfi olmayacağını söylüyor: “Yargı tek başına, insan ötesi ömrü daha merkeze alan, siyasetimize ve kültürümüze bunu yansıttığımız bir paradigmayı teşvik etmek için kâfi değil”.

Gallant, yerli halkların unsurları ve önceliklerinin giderek anlaşılan değerine dikkat çekiyor: “Bunlar (kadim bilgiler) yeni icatlar değil, dünyanın dört bir yanındaki yerli halkların çok eski vakitlerden beri söylediği şeyler” diyor ve ekliyor:

“Küresel Güney’deki hareketler ve örgütler, bu kavramları siyasi, tüzel ve toplumsal olarak ilerletmede ön saflarda yer aldı. Bu, Küresel Kuzey’in Küresel Güney’den sahiden önemli bir şeyler öğrendiğinin güzel bir örneği.”

‘Her bitki ve hayvan bir birey olarak tanınmayı hak eder’

Doğa haklarına ilişkin yasal kararların çoğunluğu, Güney Amerika’daki ülkeler ve Yeni Zelanda’daki Maori liderliğindeki teşebbüsler tarafından yönlendiriliyor. Kuzey Amerika ve Avrupa’da da yeni yeni benzeri kararlar alınıyor.

Peru’da yakın vakitte alınan bir kararda, Kukama Yerli Kadın örgütü Huaynakana Kamatahuara Kana’nın (HKK) Peru devleti ve petrol şirketi Petroperú’ya karşı açtığı dava sayesinde Manon Irmağı’na yasal hakların verildi.

HKK’nın başkanı olan Mariluz Canaquiri Murayari, bir tercüman aracılığıyla BBC’ye: “Bizim için tabiatın çok güzel bir anlamı var. Toprak, anne üzeredir; ona sahip çıkmalı ve onu korumalıyız” diyor.

Murayari, tabiat hakları hareketinin Kukama’nın tabiatın özünde değerli olduğu görüşünü yansıttığını söylüyor:

“Her bitki ve hayvanın bir hayatı vardır, bir ruhu vardır. Dolayısıyla birey olarak tanınmayı hak ederler. Kendilerini savunamayan canlıların var olduğunu ve bu canlılar sayesinde havamız, suyumuz, hayatımız olduğunu kabul etmeleri gerekiyor.”

Gallant, tabiat hakları hareketinin gerisindeki fikirlerin hepimizi ilgilendirdiğini söylüyor:

“Çünkü bu, insan refahı ve insan faaliyetlerine yönelik dertleri beşerden ötesine entegre etmekle ilgili. Böylelikle bu tıp bir bakış açısını siyaset, bilim ve iş dünyasına da çeviri edebilirsiniz.”

Bu lisanımıza kadar uzanıyor: ‘Doğa’ sözü bile doğal dünyanın insanlardan başka olarak var olduğunu ima ediyor. Rodríguez-Garavito, bu nedenle “doğa hakları” yerine “insandan ötesinin hakları” terimini öneriyor:

“İnsan hakları, beşerden ötesinin haklarından ayrılamaz. İnsanın sağlık hakkı, tabiatı gereği daha geniş yaşam ağının sıhhatine bağlıdır.”

Bu, insanların, bitkilerin ve hayvan komşularının hâlâ ırmaktan pak, soğuk su içebildiği Los Cedros’ta hayli bariz bir durum.

DeCoux için bu, son derece gurur duyduğu bir başarıydı ve neyin mümkün olabileceğinin bir göstergesiydi; şöyle söylüyordu:

“Gerçekten çok düzgün bir yer. Herkesin bu türlü yaşaması gerektiğini düşünüyorum.”

• Akbelen Ormanı’nda dört yıldır direnenler anlatıyor: ‘Bir tek ağacı bile kaybetmemeliyiz’
• 75 yaşındaki çevreci Hatice Kocalar, maden şirketi çalışanı yaralamaktan suçlu bulundu
• Bilim insanları dünyanın en eski ormanını bulduklarını açıkladı