Çoğu Türkiyeli tarafından köken olarak Türk sanılan Çerkesler, Karadeniz’le Hazar Denizi arasında yer alan Kafkasya bölgesinin kuzeyinde yaşayan kadim bir halk. Tarih boyunca önemli seferlere, göç yollarına ve bir geçiş güzergahına sahip olan Çerkesya Adige, Abaza, Oset, Çeçen, İnguş, Ubıh, Karaçay, Balkar ve diğer Çerkes halkların bir arada yaşadığı bir coğrafya. Günümüzde sayıca azalmış olsa bile bu çeşitlilik hala devam ediyor. Tarih boyunca Çerkesya olarak isimlendirilen bu coğrafyanın hikayesi, heybetli dağları, yemyeşil tabiatı ve çok lisanlı yapısıyla edebiyatta, mitolojide de yer edinmiş. Mesela Sosruko, Çerkeslerin en ünlü mitolojik kahramanlarından biridir.
Çarlık Rusyası Çerkesya’yı kontrol altına almak ve topraklarını ele geçirmek istiyordu. 19’uncu yüzyılın başlarından 1864 yılına kadar süren Kafkas Rus savaşları Çerkeslerin hezimetiyle sonuçlandı. Çarlık, eşitsiz ve acımasız savaş stratejisi ile periyodun en yırtıcı soykırımını da gerçekleştirmiş oldu. Köyler basıldı, çocuklar, kadınlar, yaşlılar öldürüldü. Tarlalar, ekinler yakıldı ve Çerkesler vatanını kaybetti. Çerkeslere üç seçenek sunuldu: Kuban vadisine gitmek, Çar ordusuna katılmak ve Hıristiyan olmak. Kabul etmeyen Çerkeslerin de Osmanlıya sürülmesine karar verildi. Çerkeslerin acı dolu sürgün tarihi de 1864 yılının mayıs ayı itibarıyla başlamış oldu. Osmanlı İmparatorluğu ve Çarlık Rusyası arasında çok önceden yapılan anlaşma yeterince Çerkesler Osmanlı topraklarına gönderilmek üzere Karadeniz kıyısına sürülmeye başladı. Açlık, soğuk ve salgın hastalıklar nedeniyle sürgün yolculuğu tam bir trajediye dönüştü.
Yaklaşık 1,5 milyon Çerkes yani nüfusun yaklaşık yüzde 90’ı vatanından sürüldü. 500 binin üzerinde insan sürgünde yaşamını yitirdi. Sürgün sonrası Osmanlının planlı iskan siyasetleri gereği Çerkesler güvenlik sorunu yaşanan bölgelere, kıyılara yerleştirildi. Lisanlarını, kültürünü bilmedikleri bir coğrafyada yaşama tutunmaya çalıştı.
HER SÜRGÜN İNSANI EKSİLTİYOR
Sürgün sonrası Çerkesler kendi gelenek ve kültürlerini muhafazaya çalıştı ama aynı zamanda Türkiye toplumuyla da entegre oldular. ‘Vatandaş Türkçe konuş’ dayatmaları, Çerkesçe köy isimlerinin değiştirilmesi, nüfus müdürlüklerinde isim davaları derken asimilasyon siyasetleri da tıpkı diğer halklarda olduğu gibi Çerkeslerin de kültürlerini daha kısıtlı yaşamalarına neden oldu. Bu topraklara geldiklerinde Türkçe bilmeyen Çerkesler, bir buçuk asır sonra bugün kendi lisanları Çerkesçeyi kaybetmek üzereler. Çerkes lisanları UNESCO’nun tehlike altındaki lisanlar atlasında ‘güvensiz durumda olanlar’ başlığı altında yer alıyor.
Ubıhça bu topraklarda yok olan ilk Çerkes dili oldu. Bu dili konuşan ve Son Ubıh olarak bilinen Tevfik Esenç 1992 yılında hayata veda etti. Esenç’in vefatından önce İsmet Arasan tarafından kayıt altına alınan Son Sesler belgeseli, Ubıhçanın çaresizliğini ve yalnızlığını anlatıyor. Yine Ubıhçayı anlatan 2019 yılında çekilen, Bir Rüya Gördüm, Anlatsam da Anlamazsınız belgeselinde bir lisanın kaybolma hikayesi anlatılıyor.
Tevfik Esenç.
COĞRAFYAMIZ BİR SÜRGÜN YOLU…
Çerkeslerin anavatanları Kafkasya’dan Anadolu’ya sürülmelerinin bu sene 159’uncu yılı. Sürgün ve ayrılık ise sadece Çerkeslerin kaderi olmadı Anadolu coğrafyasında. Coğrafyamız bir sürgün yolu… Balkanlardan ve Kafkaslardan Anadolu’ya, Anadolu’dan Der Zor çöllerine, Yunanistan’a, Trakya’dan Filistin’e, Suriye’den Anadolu’ya sürgün yolları… Bu yollar çeşitli vakitlerde zorla yerlerinden yurtlarından edilen ya da katliamlardan kaçıp kurtulmak isteyen insanların trajik kıssalarını taşıyor.
Çerkes Sürgün ve Soykırımı üzerinden 159 yıl geçmesine rağmen Çerkesler Türkiye, Ürdün, Suriye, İsrail, Almanya gibi dünyanın birçok ülkesinde diasporik bir halk olarak yaşıyor. Çerkesler son yıllarda öykülerini anlatmaya, görünür olmaya, paneller, belgeseller, filmler ve yazdıkları kitaplarla hem kültür sanat alanında hem de sivil toplumda Çerkes kimliğini anlatmaya devam ediyor.
Muhacirler arasındaki dağlı Abhazlar (Mesut Tufan Arşivi).
Bu koşullar ve uğraşlar eşliğinde Çerkesler kendi anadillerinde yayınlar yapılmasını, Çerkes Soykırımı’nın tanınmasını, kültür ve geleneklerinin koruma altına alınmasını, Kuzey Kafkasya Cumhuriyetleri ile bağlantıların geliştirilmesini istiyor. Bu istekler Çerkes şair ve yazar Çetin Öner’in Anadolu şiirindeki duygusu gibi diğer Türkiyeli halklardan bağımsız değil…
Anadolu Ah, bu benim Türk yanım Hititlerden başlayarak… Ah, bu benim Ermeni yanım Çok konuşkanım, çok susarak… Ah, bu benim Azeri yanım benim Yalnızlığı türkülere katarak… Bu Gürcü yanım benim Ekmek ve şarabı kutsayarak… Ah, bu Rum yanım benim Ağıt söyler oynayarak… Ve bu Laz yanım, Hoyrat, lacivert, matrak… Ah, bu Arnavut yanım benim Sevdasını yüreğine bir bıçakla kazarak… Ah, bu Boşnak yanım Yarasına zeytin dalı sararak… Ah, bu Tatar yanım benim Atımın toynaklarında savrulur toprak… Ah, bu Yahudi yanım benim Çalışırım tapınarak; Tapınırım ağlayarak… Ah, bu Arap yanım benim Mümin, gözü pek, korkak… Ve Kürt yanım Yoksulluktan kaçarak Dağlara sığınarak… Ah, bu Çerkes yanım benim Bin yıldır savaşarak… Ah, bu insan yanım benim Ah bu insan yanım Boynumda bir çıngırak… Çetin Öner
05:39
05:39
News
Kültür & Sanat
Kültür & Sanat
Kültür & Sanat
Kültür & Sanat
Kültür & Sanat
Kültür & Sanat
