Türk demokrasi tarihinin kara lekesi olan 27 Mayıs darbesinin üzerinden 64 yıl geçti.
Eski Başbakan Adnan Menderes, Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Zorlu ile Maliye Bakanı Hasan Polatkan’ın idamıyla sonuçlanan ve milletin vicdanında derin yaralar açan 27 Mayıs 1960, darbesine giden süreç ise şu formda başladı;
Türkiye’de 1946 yılında çok partili hayata geçilmesinin akabinde, 1950’de iktidara gelen Demokrat Parti (DP), 10 yıl iktidarda kaldı.
DP iktidarının son devirlerinde ülkede yaşanan tansiyon, vakit zaman şiddetle kendini gösterdi.
Ocak 1946’da kurulan DP, 7 partinin katıldığı 14 Mayıs 1950’deki seçimlerde yüzde 53 oy ve 416 milletvekili ile Meclise girdi, CHP ise 69 sandalye kazanabildi. Böylelikle 27 yıllık tek parti devri sona ererken, DP özgür seçimle iktidarı kazanan ilk siyasi parti oldu.
İlk DP iktidarında Celal Bayar Cumhurbaşkanı, Refik Koraltan TBMM Başkanı oldu. Birinci Adnan Menderes hükümeti 22 Mayıs 1950 tarihinde misyona başladı.
Siyaseten güçlü halde icraatlara başlayan DP Hükümeti, Haziran 1950’de darbe hazırlığı yapıldığı gerekçesiyle TSK’nın komuta kademesini emekliye sevk etti. Bu şahıslar arasında dönemin Genelkurmay Başkanı Orgeneral Abdurrahman Nafiz Gürman, kuvvet kumandanları ile 15 general ve 150 albay yer aldı.
“Milli irade” kavramının odağa alındığı DP devrinde tarımda kullanılan traktör sayısı arttı. Mahsul artışı halkı mutlu ederken, DP iktidarı sanayi, eğitim, sıhhat ve ulaştırma mevzularında değerli adımlar attı.
DP-CHP ortasında siyasi çekişmeler ağır formda devam ederken DP’nin CHP’nin taşınır-taşınmaz mallarının Hazine’ye evresi için yaptığı düzenleme, 1953’te Cumhurbaşkanı onayıyla yürürlüğe girdi. Bu adımla iki parti ortasındaki uçurum derinleşmeye başladı.
Takvimler 2 Mayıs 1954’ü gösterdiğinde halk yine sandık başına gitti. DP rekor kırarak oyların yüzde 57’sini aldı ve 502 milletvekili çıkardı. CHP ise yalnızca 31 milletvekiliyle temsil hakkı kazandı. Bu tarihi mağlubiyetin akabinde itirazlar yüksek sesle lisana getirilmese de oklar İsmet İnönü’ye çevrildi. İnönü de muhalefetin dozunu artırdı.
Krizler başladı
Seçim sonuçları ile gücüne güç katan DP, eş vakitli olarak ekonomik krizin sinyallerini de almaya başladı.
DP ile TSK ortasında tansiyonlar yaşansa da Başbakan Menderes bunları çözmek için çalıştı lakin ordu içindeki rahatsızlık arttı.
Parti içi uyuşmazlıklar sonucunda DP’den ayrılan 19 milletvekili, Hürriyet Partisini kurdu. Bu sırada ülkedeki ekonomik kriz, halkta da büyük rahatsızlık yarattı.
Selanik’te Atatürk’ün doğduğu konutun yanındaki Türk Konsolosluğu bahçesine atılan iki bombadan birinin patladığı, konutun ve konsolosluk binasının camlarının kırıldığı dedikodusunun yayılmasından sonra Ankara, İstanbul ve İzmir’de halk, 6-7 Eylül 1955’te sokağa döküldü. Azınlık mensuplarının dükkanlarına, dini yapılara ve mezarlıklara akınlar oldu. Bunun sonucunda birçok azınlık mensubu Türkiye’yi terk etti.
Ordunun darbe hazırlığı Menderes’e de ulaştı
DP’nin iktidara gelmesinin akabinde bir küme subayın ordu içinde kurduğu cunta, süreç içinde giderek varlığını hissettirmeye başladı.
Ordunun darbe hazırlığı içinde olduğu bilgisi Menderes’e de ulaştı.
DP iktidarına darbe düzenlemek hedefiyle bir ortaya gelen cuntanın teşebbüsü, Binbaşı Samet Kuşçu’nun ihbarı ile akamete uğrarken bu olay tarihe “9 subay olayı” olarak geçti.
Cumhurbaşkanı Bayar, olayın vahametini anlayarak Milli Savunma Bakanı Şemi Ergin’in istifasını sağladı. Yerine Adnan Menderes’le akrabalık bağı olmayan yakın arkadaşı Ethem Menderes getirildi.
Menderes’in uçağının düşmesi krizleri öteledi
Siyaseten tansiyonlar sürerken yaşanan bir kaza, tüm krizlerin bir müddetliğine askıya alınmasına yol açtı. Şubat 1959’da Kıbrıs Muahedesi’ni imzalamak üzere Londra’ya giden Menderes’i ve heyetini taşıyan uçak, Gatwick Havalimanı’na inişe geçtiği sırada düştü.
Menderes, kazadan sağ kurtulurken ülkeye dönüşünde siyasalların ve halkın coşkulu karşılamasıyla moral buldu.
İnönü’nün “Büyük Taarruz” gezileri
Bu gelişmeler yaşanırken CHP Genel Başkanı İnönü, Nisan 1959’da “Büyük Taarruz” ismi verilen bir seyahate çıktı. 48 milletvekili, partililer ve gazetecilerden oluşan kümenin birinci durağı Uşak oldu. Heyet burada hükümet tarafından organize edildiği öne sürülen bir küme gösterici tarafından protesto edildi ve İnönü bir göstericinin attığı taşla yaralandı.
İnönü, İstanbul’a dönüşünde de otomobiliyle kente girerken bir kümenin saldırısına uğradı. Argümana nazaran olaya polis ve asker müdahale etmedi.
Üniversite öğrencilerinin gösterileri
Bu olayların akabinde üniversite öğrencileri, hükümet aleyhine şovlara başladı.
İstanbul Beyazıt Meydanı’nda öğrenci eylemi sırasında Orman Fakültesi öğrencisi Turan Emeksiz, bir kurşunun başına isabet etmesi sonucu hayatını kaybetti. Emeksiz’in “polis kurşunuyla hayatını kaybettiği” tarafındaki haberler hasebiyle olaylar şiddetlendi.
İstanbul ve Ankara’da sıkıyönetim ilan edilirken, Ankara’da 5 Mayıs 1960’ta bir öğrenci kümesi, ”555K” yani “5’inci ayın 5’inde saat 5’te Kızılay’da” koduyla şov düzenledi.
Menderes, eylemcilere hitap etmeye çalıştı fakat başaramadı. Öğrencilerin ortasına girerek konuşmak isteyince, bir öğrenci Menderes’in boğazını sıktı. Menderes “Ne istiyorsun” diye sorduğu gençten “Hürriyet istiyorum” cevabını aldı. Menderes, tarihe geçen “Bir Başbakan’ın boğazını sıkıyorsun, bundan ala hürriyet mi var?” sözlerini ise burada kullandı.
21 Mayıs’ta da Harp Okulu öğrencileri sokağa çıktı ve Zafer Anıtı’na kadar “sessiz” yürüyüş yaptı.
Ankara Radyosu’ndan okunan bildiriyle “ihtilal” duyuruldu
Olaylardan rahatsızlık duyulduğu savıyla Türk Silahlı Kuvvetleri içerisindeki birtakım general ve subayların oluşturduğu 38 kişilik Ulusal Birlik Komitesi, “DP’nin ülkeyi gittikçe bir baskı rejimine ve kardeş arbedesine götürdüğü” münasebetlerini ileri sürerek, 27 Mayıs sabaha karşı idareye el koydu.
Kurmay Albay Alparslan Türkeş tarafından Ankara Radyosu’ndan okunan bildiriyle “ihtilal” duyuruldu.
Bildiride, şöyle denildi:
“Bugün demokrasimizin içine düştüğü buhran ve son müessif hadiseler münasebetiyle kardeş hengamesine meydan vermemek amacıyla Türk Silahlı Kuvvetleri, memleketin yönetimini ele almıştır. Bu harekata, Silahlı Kuvvetlerimiz partileri, içine düştükleri uzlaşmaz durumdan kurtarmak ve partiler üstü tarafsız bir yönetimin nezaret ve hakemliği altında en kısa vakitte adil ve hür seçimler yaptırarak idareyi, hangi tarafa mensup olursa olsun, seçimi kazananlara zaman ve teslim etmek üzere girişmiş bulunmaktadır.”
Anayasa ve TBMM feshedildi
Darbe sonrasında, bütün antidemokratik metotlar devreye sokuldu.
Milli Birlik Komitesi, Anayasa ve TBMM’yi feshetti, siyasi faaliyetleri askıya aldı, Cumhurbaşkanı Celal Bayar, Başbakan Adnan Menderes, hükümet üyeleri, DP’li milletvekilleri, Genelkurmay Başkanı Orgeneral Rüştü Erdelhun ile asker ve kimi üst seviye kamu vazifelileri gözaltına alındı.
Kütahya’da Albay Muhsin Batur tarafından gözaltına alınarak Ankara’ya götürülen Menderes, daha sonra öteki tutuklu DP üyeleriyle Yassıada’da hapsedildi.
Yassıada yargılamaları, 14 Ekim 1960’ta başlayıp 15 Eylül 1961’de karara bağlandı. Toplam 19 evrakta toplanan davalar, “anayasayı ihlal” davasıyla birleştirildi. 592 sanıktan 288’i için idam istendi.
Kararı açıklayan Yüksek Adalet Divanı, 15 sanığı idam cezasına çarptırdı. Eski Cumhurbaşkanı Celal Bayar, eski Başbakan Adnan Menderes, eski Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Zorlu, eski Maliye Bakanı Hasan Polatkan’ın idam kararları oy birliğiyle alındı. Celal Bayar hakkındaki karar, yaş haddi nedeniyle müebbet mahpus cezasına çevrildi.
Eski TBMM Başkanı Refik Koraltan, eski TBMM başkanvekilleri Agah Erozsan, İbrahim Kirazoğlu, eski Tahkikat Komisyonu Başkanı Ahmet Hamdi Sancar, eski Tahkikat Kurulu üyeleri Nusret Kirişçioğlu, Bahadır Dülger, eski bakan Emin Kalafat, eski milletvekilleri Baha Akşit, Osman Kavrakoğlu, Zeki Erataman ile eski Genelkurmay Başkanı Rüştü Erdelhun hakkındaki idam kararları ise oy çokluğuyla alındı.
Aralarında eski bakan, eski milletvekilleri, Tahkikat Kurulu üyeleri, İstanbul Valisi ile İstanbul Belediye Lideri’nin da bulunduğu 31 sanık hakkında ise müebbet mahpus cezası verildi. Öbür sanıkların kimileri mahpus cezaları alırken, kimileri da beraat etti.
Birçok yabancı ülke lideri, idamların durdurulması için Cemal Gürsel başkanlığındaki Ulusal Birlik Komitesi’ne tekraren davette bulundu. Bunun üzerine komite; Celal Bayar, Adnan Menderes, Hasan Polatkan ve Fatin Rüştü Güçlü dışındakilerin idam cezasını affetti. Celal Bayar’ın cezası, yaş haddi nedeniyle ömür uzunluğu mahpusa çevrildi.
Zorlu ve Polatkan, 16 Eylül 1961’de sabaha karşı, o gün başarısız bir intihar teşebbüsünde bulunan Adnan Menderes ise İmralı Adası’nda 17 Eylül 1961’de sıhhat muayenesini yapan doktor heyetinden sağlam raporu alındıktan sonra saat 13.21’de idam edildi.
Yassıada, “Demokrasi ve Özgürlükler Adası” yapıldı
TBMM tarafından 11 Nisan 1990’da kabul edilen kanunla Menderes ve onunla idam edilen arkadaşlarının prestijleri iade edildi. Tıpkı kanun uyarınca Menderes, Polatkan ve Güçlü’nün naaşları, 17 Eylül 1990’da İmralı’dan alınarak devlet merasimiyle İstanbul Vatan Caddesi’nde yaptırılan anıt mezara taşındı.
27 Mayıs 1960 darbesinin akabinde 592 kişinin yargılandığı ve bu yargılamaların sonunda Başbakan Adnan Menderes, Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Zorlu ve Maliye Bakanı Hasan Polatkan’ın idamına karar verildiği Marmara’daki Yassıada ise darbenin 60. yıl dönümünde Demokrasi ve Özgürlükler Adası ismiyle açıldı.
13:13
