Şanghay İşbirliği Örgütü (ŞİÖ) ülkelerinin başkanları, Kazakistan’ın başkenti Astana’da düzenlenen zirvede bir araya geldi. Önderler arası yapılan oturumların yanı sıra, ikili görüşmeler de zirveye damgasını vurdu. Özellikle Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın, Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin ile yaptığı ikili görüşmelerde Suriye ve Ukrayna sıkıntıları tartışıldı. Erdoğan, tepeden dönerken Putin’in Ukrayna’da barış istediğini lakin bazı güç odaklarının silah satışlarını sürdürmek için savaşı körüklediğini kaydetti.
Öte yandan Erdoğan, Suriye ile normalleşme, Putin’i ve hatta Suriye Devlet Başkanı Beşar Esad’ı Türkiye’ye davet edebileceği yönünde açıklamalarda bulundu.
Zirvede dikkat çeken bir diğer sonuç ise, ŞİÖ sonuç bildirgesi oldu.
ŞİÖ önderleri, ‘Çok Taraflı Diyaloğun Güçlendirilmesi: Sürdürülebilir Barış ve Kalkınma İçin Çabalamak’ başlığıyla düzenlenen doruğun ardından sonuç bildirgesinin yanı sıra, 24 ortak dokümandan oluşan bir paket imzaladı.
Ülke başkanlarının imza attığı evraklar arasında şunlar yer aldı:
Terör ve bölücülükle mücadelede işbirliği programı;
2029 Uyuşturucuyla mücadele stratejisinin onaylanmasına ilişkin doküman;
2030 Enerji işbirliğinin geliştirilmesine yönelik strateji;
Koruma altındaki yerler ve eko turizm alanında işbirliğinin geliştirilmesine ilişkin evrak;
ŞİÖ Yatırımcılar Birliği’nin kurulmasına ilişkin karar;
ŞİÖ kapsamında ve diyalog ortaklarıyla işbirliğine ilişkin yol haritası;
ŞİÖ terörle mücadele yapısının yürütme komitesinin yöneticiliğine ilişkin karar;
Örgütün genel sekreterliğine ilişkin karar;
Çevre koruma alanında işbirliğine ilişkin bir anlaşma.
Astana’da düzenlenen ŞİÖ doruğunu, Belarus’un tam üye yapılmasını, Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın iletilerini, ŞİÖ’nün uyuşmazlıkların tahlilinde nasıl bir rol üstlenebileceğini ve ŞİÖ’nün ana faaliyet alanlarını, Kütahya Dumlupınar Üniversitesi’nden Dr. Barış Adıbelli ile konuştuk.
‘Batı, ŞİÖ’yü etkisiz göstermek için güvenlik istikametini görmezden geliyor’
Dr. Barış Adıbelli’ye göre Kuşak ve Yol projesinin koordinatörlüğünü üstlenen ŞİÖ, jeopolitik manada sahada önemli değer taşıyan bir tertibe dönüştü. Batı’nın ŞİÖ’yü kasıtlı olarak etkisiz eleman gibi göstermek için basın yoluyla propaganda faaliyetlerini sürdürdüğünü dile getiren Adıbelli, öte yandan ŞİÖ’nün her şeyden önce bir güvenlik örgütü olduğunu ifade etti:
“Her ne kadar ekonomiye ve kalkınmaya atıfta bulunsa da ŞİÖ’nün ana maksatları içerisinde bu yok. Amaç daha çok güvenlik. Ekonomiye atıfta bulunulmasının ana nedeni, ŞİÖ’nün koordinatör olduğu Kuşak ve Yol projesi. Çin, uyumu ŞİÖ’ye devretti. Ayrıca ŞİÖ’yü tamamlayan bir yapı var, o da BRICS. Unutmayalım ki BRICS bir örgüt değil. BRICS bir platform. Platform olması nedeniyle güya Şanghay İşbirliği Örgütü çerçevesi içerisine alınabilecek bir yapı gibi de görülüyor. Şimdi örgütleşmedi ama örgütleşirse iki farklı örgüt olacak. ŞİÖ’nün basit bir ekonomik işbirliği örgütü gibi algılanmasını istemeyiz. Batı’da böyle konuşuluyor. Güvenlik ve işbirliği istikameti bir tarafa bırakılmamalı. Batı, ŞİÖ’yü etkisiz göstermek için güvenlik istikametini görmezden geliyor. Elbette ekonomi, kalkınma ve maliye, ulusal stratejilerin bir parçası olarak siyasetin içinde. Ekonomik kalkınma zati barış ve istikrar içerisinde gerçekleşebilir. Bir ülkede barış ve istikrar yoksa veya o ülkenin bulunduğu bölgede barış ve istikrar yoksa; etraf ateş çemberi ise, kalkınma ve iktisattan bahsedilemez. ŞİÖ’nün ana amaçlarından birisi bölgesel güvenliği ve sınır güvenliğini sağlamak. ŞİÖ ayrıca istişare sistemi kurmayı hedefliyor.”
‘Şimdi Azerbaycan da Çin kontenjanından girecek gibi görünüyor
ŞİÖ’de Rusya ve Çin arasında bir “centilmenler anlaşması” bulunduğunu vurgulayan Adıbelli, bu sene Rusya’nın talebi üzerine Belarus’un üye yapıldığını belirtti:
“Bugün gelinen bu noktada ŞİÖ, derinleşme ve genişleme meselesi üzerinde durdu. Belarus üye oldu. Ben, Azerbaycan’ın tam üye olabileceğini düşünüyorum ileride. Azerbaycan ve Çin alakaları çok hızlı bir şekilde gelişiyor. Stratejik ortak olarak ilan ettiler birbirlerini. Görünmeyen bir denge, bir centilmenler anlaşması var. Bir Rusya’dan, bir Çin’den. Ne demek bu? Hindistan, Rusya kontenjanında ŞİÖ’ye tam üye oluyorsa karşılığında Pakistan da Çin kontenjanından üye oluyor. Belarus da Rus kontenjanından girdi. Şimdi Azerbaycan da Çin kontenjanından girecek gibi görünüyor.”
‘Türkiye’nin üye olmasının önünde engel yok lakin zaman alacak bir süreç var’
Astana’daki Şanghay İşbirliği Örgütü zirvesinde Erdoğan – Şi görüşmesinin spontane geliştiğini kaydeden Adıbelli’ye göre, Türkiye’nin ŞİÖ’ye gösterdiği ilgi ve tam üyelik tarafındaki mesajları bunda etkili oldu. ŞİÖ’nün dünya nüfusunun yüzde 40’ını, GSMH’sinin ise yüzde 30’unu temsil ettiğinin altını çizen Dr. Adıbelli, Türkiye’nin ŞİÖ’ye sırt dönmemesi gerektiğini belirtti ve AB üyeliği konusunda dikkatli olunması gerketiğini vurguladı:
“Bir de Türkiye var. Şanghay beşlisi denirken bir sabah baktık ki ŞİÖ ile diyalog ortağı olduk. Sayın Cumhurbaşkanı ‘Diyalog ortaklığı bize dar geliyor. Üye statümüzü değiştirelim’ dedi. Bunu zirve sırasında yaptığı konuşmada söyledi. Üyeliğin yükseltilmesi talebine varan bir ifade kullandı. Son dakikaya kadar Şi Cinping ile görüşme bile değildi. Zirveyi seyrederken gördüm. Sayın Cumhurbaşkanı yerinden kalktı. Sonra Şi Cinping’in de kalktığını gördüm. Bir saat sonra görüşmenin fotoğrafları geldi. Yani o bize sürpriz oldu. Tepeden önce planlanmış bir görüşme olsaydı haberimiz olurdu. Erdoğan şunu diyor: ‘Gözlemci üyelik de istemiyoruz. Biz doğrudan tam üye olalım. Bu işin planlamasında, siyasetinde, karar alma sürecinde yer alalım’ diyor. ŞİÖ’ye üye olmak istedi ve şöyle bir denklem kurdu: Biz gelirsek buradakiler bizim çocuklar yani Türk devletleri. Öte taraftan İran, Tacikistan vs. var. 10 üyenin altısı zati bizim çocuklar. Daima iç içe olduğumuz. ‘Biz gelirsek Türk devletleri güçlenir’ demiş oldu. Aynı zamanda ŞİÖ’ye üye olursa Türkiye, Rusya ve Çin ile münasebetlerin de gelişeceğini belirtti. İran’ı örnek verdi. İran’ın, Pakistan’ın girdiğini söyledi. Dolayısıyla Türkiye’nin üye olmasının önünde engel olmadığını lakin zaman alacağını söyledi.
Bunun bir müzakere süreci var. Türkiye de üzerinde çalışmış, ne kadar zaman alacağını biliyor. Erdoğan’ın bu ikinci iştiraki yüz yüze. Yirmi dört tepeden iki adedine katıldı. Bir de artık eskisi gibi değil. Dışarıda yüz yüze görüştüğü Arap devletleri, Azerbaycan vs. daima ŞİÖ’de. ŞİÖ+, 16 üye ile muazzam bir şey oldu. Dünya GSMH’sinin yüzde 30’unu, dünya nüfusunun yüzde 40’ını temsil ediyorlar. Muazzam bir pazar, muazzam bir genç nüfus var. AB bile ellerini ovuşturarak ŞİÖ’ye yaklaşmayı düşünüyor. Türkiye buraya sırtını dönüp de AB’ye girme isteğini dile getirmesi artık konjonktüre uygun olmazdı. Ben Sayın Cumhurbaşkanı’ndan bir şey bekledim. 2022’de, bir sonraki zirvede tam üyelik müracaatında bulunulacağını söylemişti. Ancak Hindistan bir abra-kadabra yaptı o zirveyi online olacak şekilde çevirdi. Bu tepenin pahasını azalttı. Yüz yüze olmayınca Sayın Erdoğan da gidemedi. Bu iki zirveye Modi gelmedi esasen. Yolları ayırmaları yönünde bir risk olmasından endişe duyuyorum.”
‘ŞİÖ’nün bunlarla gölgelenmemesi gerekir diye düşünüyorum’
Dr. Adıbelli’ye göre son dönemlerde Çin-Hindistan münasebetlerinde iniş çıkışlar yaşandı. Asya’daki bütün büyük oyuncuların kendilerine has bir dış politika izlediğinin altını çizen Adıbelli, ŞİÖ’nün bu cins uyuşmazlıklar ile gölgelenmemesi gerektiği değerlendirmesinde bulundu:
“Meseleye Çin perspektifinden bakıyorum. Rusya ve Hindistan ilgileri hayli iyi. Hindistan, Pakistan-Çin ikilisi ile bazen uyuşmazlıklar yaşayabiliyor. Çin tarafında son vakitlerde dile getirilen bir şey var: ŞİÖ kuruluş anlaşması madde 4: Üyeler, diğer üyeleri hedef alan bir kümeye veya ittifaka katılmayacak, üyelere yönelik düşmanca eylemleri desteklemeyecek diyor. Hindistan, QUAD’ın içinde. ABD, Hint-Pasifik’te Çin’in aleyhine olan her şeyi yapıyor. Pakistan’a yönelik aksiyonlar de var. Bazı Çinli uzmanlar, Hindistan’ın ŞİÖ’den atılması gerektiğini söylüyor. Yine bir grup uzman, Türkiye’nin de NATO üyesi olduğu için ŞİÖ’ye alınmaması gerektiğini öne sürüyor. Türkiye daha üye değil. Hindistan ŞİÖ’nün içinde. Bu hususun ihlal edildiğini öne sürenler var. Hindistan QUAD’ın içinde. ABD ile bağlantıları gelişiyor. Şimdi bir Rusya’nın Asya siyaseti var. Kuzey Kore, Vietnam, Kamboçya ile Rusya yeni bir süreç başlattı. Rusya’nın ikili ilişkiler üzerinden Çin’den bağımsız bir Asya siyaseti vardı. Rusya bağımsız bir devlet. Çin’in de Rusya’dan bağımsız Asya siyaseti var. Çin ve Rusya büyük Avrasya iştirakini kurunca yedikleri içtikleri ayrı gitmeyecek diye bir şey yok. NATO ve AB üyesi ülkelerin de dış siyasetleri bazen çelişiyor. Burada Hindistan, kendi ulusal çıkarları doğrultusunda farklı bir politika izleyebiliyor. Hindistan’ı dengeleyecek, eşit yükte birkaç üye alırlarsa, Hindistan’a farklı teklifler yapabilirler. 2023’te Şi Cinping de G-20 zirvesine gitmemişti mesela. Modi çok yoğun olduğunu söyledi. Şi Cinping de başka önderleri ziyaret ettiğini söyledi. Bunların gerçekliği nedir tartışılır. Ama ŞİÖ’nün bunlarla gölgelenmemesi gerekir diye düşünüyorum.”
‘Burası ve Türkiye üzerinden Orta Asya’ya yeniden dönebileceklerini düşünüyorlar’
ABD’nin Hindistan ve Orta Asya Türk devletleri üzerinden Çin’e ve Rusya’ya karşı çeşitli ataklarda bulunmaya yönelik isteğinin sürdüğünü belirten Dr. Barış Adıbelli, öte yandan Çin’in dış siyasette hala saldırganlıktan uzak bir tavrı benimsediğini ifade etti:
“Sınır sıkıntısına gelirsek; bu sorun hiçbir zaman çözülmez. Daha yakın zamanda Çin, barış içinde yaşamanın beş prensibini kutladı. Bu kararları Çin, Hindistan ile birlikte 1954’te, Tibet ile ilgili bir toplantıda aldı. Çin’in o günden bu yana dış siyasetinin temel prensipleri oldu bu beş unsur. Hindistan ise terk etti. 1962’de Çin ve Hindistan bir sınır savaşı yaşadı. Buradaki problem, ABD Hindistan’ı kullanacak değil. ABD’nin eli çok uzun. Orta Asya devletleri ile 2023’te yeni bir süreç başlattı ABD. 2024’te birçok oturum yapıldı, düşünce kuruluşlarından uzmanlar çağrıldı. Bu uzmanlar ne diyor? ‘Türk Devletleri Teşkilatı, Amerika için Tanrı’nın bir lütfu’ diyorlar. Burası üzerinden ve Türkiye üzerinden Orta Asya’ya yeniden dönebileceklerini düşünüyorlar.”
‘Önce derinleşme, sonra genişleme’
Bazı ŞİÖ üyelerinin sınır problemleri yaşadığını hatırlatan Adıbelli, ŞİÖ’nün sınır sorunlarını çözmek için kurulduğunu hatırlatarak diyalogun ehemmiyetini vurguladı:
“Rusya ve Çin ilk başta şu kararı aldı: Önce derinleşme, sonra genişleme. İran’da bunu uzun yıllar uyguladılar. Bir ülke, diğer ülkelerle ve dünyayla sorunlarını çözmeden giremez. Hindistan ve Pakistan arasında Keşmir sorunu var. Hindistan ve Çin arasında da sınır sorunu var. Bu sıkıntıları çözmeden neden ŞİÖ’ye aldınız? Almayabilirdiniz. Önce diyalog kurulabilir, müzakereler yapılabilir, sorunlar çözülebilirdi. Keşmir önemli bir krizdi. Pakistan ve Hindistan 4-5 sefer savaştı burası sebebiyle. Neredeyse nükleer savaşın eşiğine geldiler. ŞİÖ esasen sınır sorunlarını çözmek için kuruldu.”
‘Sorunları Rusya ve Çin çözecek ve çok büyük bir yük binecek omuzlarına’
Şanghay İşbirliği Örgütü’nün bazı üyelerinin komşuları veya dünya ile çeşitli sorunlar yaşadığını ifade eden Adıbelli’ye göre, sıkıntıları çözme kapasitesine sahip olan ülkeler Rusya ve Çin:
“Mahmud Ahmedinejad, 2005 yılından itibaren her yıl tepelere gelip tam üyelik talebinde bulunurdu. O dönem Rusya’nın dönem başkanlığında adımlar atıldı ama ‘Biraz otur yerinde, vakti var’ denildi. Sonra Çin de birebirini yaptı. Ancak Hasan Manevî zamanıyla başlayıp İbrahim Reisi ile tamamlanan bir süreç oldu. Çok uzun bir süreçti. İran şimdi tam üye oldu. Derinleşme meselesi önemli. AB’de de bu çok tartışıldı. Derinleşme ve genişleme tartışması. Derinleşmeden, iyi bir iletişim oturtmadan, tam bu işin ideolojisini benimsetmeden, jeopolitik iklime göre önünüze geleni üye yapamazsınız. ŞİÖ maalesef dünya ile veya komşuları ile sorun yaşayan ülkelerin bir sığınağı haline gelmeye başladı. Bakın yarın bir gün bu problemleri ŞİÖ çözemez. Esasen örgütte iki ülke var: Rusya ve Çin. Sıkıntıları onlar çözecek ve çok büyük bir yük binecek omuzlarına. Kırgızistan mı çözecek? Daha bugün darbe girişimi oldu.”
02:00
