Göç denildiğinde öyle herkesin hemfikir olduğu toplumsal bir olgudan bahsedemeyiz. Farklı nedenlerle ortaya çıkmış çok sayıda göç çeşidi vardır: İltica, mübadele, zorunlu göç ya da sürgün, kırsaldan ya da taşradan kente, savaşın yıkıcı tesirinden kaçma, iklim dönüşümlerinin zor şartları, iş bulma amacıyla yapılan göç, kültürel ömürde zorda kalmanın etkisiyle yapılan göç, beyin göçü gibi… Sonuçları bakımından göçler, yıkıma varan değişimlerin nedeni olduğu gibi toplumsal ilerlemenin kaynağı da oldu. Tarihin bazı evrelerinde yaşanan radikal kültürel değişimlere bakıldığında akla gelen ilk etkenlerden biri göçlerdir. Bunun nedeni göçle birlikte etnik yapı ve siyasal coğrafyanın değişebilmesidir. Yeni siyasal yapının ihtiyaç duyduğu kurumlarla şehrin fiziki yapısında köklü değişiklikler gerçekleşebilir.
Göçle ilgili olarak tahminen de Fernand Braudel’in Akdeniz dünyası için söyledikleriyle genel bir çerçeve çizebiliriz: Akdeniz çevresinde yaşayan halklar hayli yakın tarihlerde dışarıdan göç etmiştir. MÖ 2 bin yıllarından Orta Çağ’a kadar göç hareketliliğinin tarihi dilimlerini ve etnik aktörlerini tanımlayabiliyoruz. Göçebe toplulukların yerleşikliğe geçişleri, yerli halklarla kaynaşmaları veya onları yerleştikleri topraklardan kovuşları biliniyor. Akdeniz havzasında kendi bölgelerinde Grekler, Araplar ve Anadolu’da Türkler eski yerleşimcilere aynı şeyi yaptılar: Etnik ve siyasal yapıyı değiştirdiler.
Orta Çağ’ı başlatan Avrupa tarihinin çok önemli bir dönemi vardır. Geç Antik Çağ ve Erken Orta Çağ’da yaşanan, Roma İmparatorluğu’nun çöküşünü hazırlayan ‘Kavimler Göçü’ Avrupa coğrafyasında ulusal kimliklerin oluşmasına kaynaklık eder. Bu devirde Gotlar, Batı Roma’yı yıkarken Vandallar Avrupa’nın kuzeyinden İspanya ve Afrika’nın Akdeniz kıyılarına kadar inerler. Bir Alman kavmi olan Vandallar o kadar yıkıcı bir etki yaratır ki bugün olumsuz anlamda kullandığımız vandalizm teriminin kaynağı olur. Yine de Avrupa’yı uzunluktan boya sarsan kavimlerin göçü günümüz Avrupa’sının oluşmasında etkili olmuştur. Anglosaksonlar, Normanlar, Franklar ve Germenlerin yerleştikleri yerler günümüz siyasi coğrafyasının şekillenmesiyle doğrudan alakalıdır.
Siyasal yapıyı değiştiren göçlerin dışında, Braudel’in transhumans olarak isimlendirdiği siyasal yapıyı değiştirmeyen ve daima tarifli güzergahlar üzerinde hareket eden mevsimlik göçleri, Kafkasya’dan İspanya’ya kadar geniş coğrafyada görmek mümkündür. Anadolu’da ise kışlak ve yaylak arası göçlerle bildiğimiz bu tip göçler genelde hayvan iktisadıyla bağlıdır ve tarihi, Anadolu Selçuklu çağına kadar masraf.
Yakın dönem göçlerini sınıflandırılırken ‘iç ve dış göçler’ başlıkları yaygın olarak kullanılır. Bölgeler veya şehirler arası hatta ülkeler arası ekonomik eşitsizlikler göç olgusunun nedeni oldu. Türkiye’de 1950’li yıllardan itibaren her iki tip göç yoğun olarak yaşandı. Dış göç Avrupa’ya özellikle de Almanya’ya yapılırken, iç göç kırsal bölgelerden kent merkezlerine ama özellikle de batıdaki büyük kentlere doğru gerçekleşti. İç göçlerin siyasi dönüşümlere yol açan etkileri oldu. En görünür etkisi ülkenin kentleşme süreçlerini denetlenemez hale getirirken kültür ve sanat alanında yeni oluşumlar yarattı. Kentsel mimaride gecekondu denilen konut çeşidi ortaya çıktı. Mimarinin dışında kiç (kitsch) olarak isimlendirilen ‘estetik yoksunluğu’, ‘kaba beğeni’ olarak tanımlanan örnekler sanat ortamını altüst etti. Özellikle de arabesk denilen müzik tipi 1970’li yıllarda geniş kitleler tarafından büyük beğeniyle dinlendi. Aslında seçkinci sanat anlayışı olumsuzlaştırdığı ‘öteki olanı’ kendisi için bir tehdit olarak gördü. Kiç kültürünün faili ‘öteki insanlar’ı olumsuzlayanlar olduğu gibi bu sosyolojik olaya farklı bakan ve göç edenleri anlamaya çalışan çok sayıda edebiyatçı ve sanatçı da oldu.
Göçmenlerin ‘öteki’ olarak görülmesi günümüz ya da yakın geçmişin icadı sanılmasın. Tarihi olarak çok eskilere giden ‘öteki’ tarifleri var. Umberto Eco ‘Düşman Yaratmak’ isimli kitabında anlatır: Göçmenler, uygarlığı tehdit eden çirkin, pis ve bizden olmayanlardır. MS 5’inci yüzyılda Panionlu Priscus, Attila’yı kısa uzunluklu, geniş gövdeli ve kocaman başlı esmer bir çirkin olarak tasvir eder. Bundan beş yüzyıl sonra Rudolph Glaber ise Atilla’yı dik saçları ve köpek dişleriyle şeytana benzetir. Orta Çağ’da Doğulular daima çirkin görülmüştür. İmparator I. Otto tarafından 968’de Byzantium’a gönderilen Cremonalı Liutprand’a göre Bizanslılar integritastan (bütünlüklü özelliklerden) mahrumdur. Otto’nun elçisi İmparator II. Nikephoros için ise “korkunç bir yaratıktı” der. Bizans imparatorunu küçücük gözlü, kocaman başlı ve köstebek gibi bir pigmeye benzetir. Deri renginin ise gecenin bir yarısında rastlamak istemeyeceğin bir Etiyopyalı gibi olduğunu söyler.
Tekrar 1970 yılların Türkiye’sine dönersek batıya ve büyük kentlere göçle ortaya çıkan kültürel ortamda kiç olarak tanımlanan sanat aslında sosyolojik dönüşüme işaret eder: Klasik olanın çağdaş olanla karşılaşmasına… Çağdaş kentsel kültür ortamında, klasik müzik aletleriyle kırsal imgelerin kentte yeniden üretimi arabesk olarak karşımıza çıkar. Bazen de tuhaflaşan bu durum giysiden yemek kültürüne, fotoğraftan mimari biçimlere kadar pek çok yerde görülür. Apartmanların cephesinde şelale olan ve taş/kaya görünümlü betonarme giydirmeler, ağlayan çocuk ya da namaz kılan küçük kız çocuğu fotoğrafları bunlara örnektir. Tarlada çalışırken giyilen klâsik şalvar üzerine etek giyilmesi de kiç örnekler arasında sayılabilir. Tüm bunlar kentleşmeyle biçimlenen, tanımlanabilir bir zaman ölçeğinde olan biten dönüşümlerdir.
Bozkurt Güvenç, 1960 sonrası Türkiye’den Avrupa ülkelerine göç eden topluluklarda ‘kültür şoku’ oluştuğunu söyler. Türkiye’dekinden farklı kentsel yaşam tecrübesi olmayan hatta hiç kentsel tecrübesi olmayan göçmenler değişimi travma boyutunda yaşadılar. Geldikleri kültürle tanıştıkları kültür arasında gelgitler, zamanla ya tepkisizlik ya da tepkisel içe kapanma ve nihayetinde kendi kültüründen kopuşla sonuçlanan dramatik süreçler travmaların nedeni olur. Bu sürecin en çok zorlayan kültür ögeleri ise din ve lisandır.
Türü ne olursa olsun göç olgusu duygusal kırılmalar, çaresizlikler ve yıkımların olduğu zorlu yaşantıların nedenidir. Vicdanları sızlatacak kadar ağır sorunlar, ölümlere neden olan olaylar toplumu derinden etkiler. Toplum yapısını doğrudan etkileyen göç olgusuna karşı sanatkarlar ilgisiz kalmaz. Türkiye’de 1950’li yıllardan sonra göç konusu edebiyatta, tiyatroda ve plastik sanatlarda çokça işlenir. Orhan Kemal ve Yoksul Baykurt’un köy romanları göçle değişen toplumsal yapıyla irtibatlıdır. Haldun Taner’in ‘Keşanlı Ali Destanı’ oyunu kente göç etmiş ve gecekondularda yaşayan insanları anlatır. Göç fotoğrafın de konusu olur. Turgut Zaim, İbrahim Balaban, Neşet Günal, Cahit Aral, Bedri Rahmi Eyüboğlu, Turan Erol, İbrahim Balaban gibi sanatkarlar göçü fotoğrafın konusu yapar. Göç ve fotoğraf denildiğinde daha pek çok sanatkarın yakın tarihli fotoğraf çalışmasının olduğunu belirtelim. Özellikle Suriye’nin çalkantılı durumuyla ilişkili zorlu hayatlar, Afrika’dan Akdeniz’i aşarak gelmeye çalışan göçmenlerin ölümlü seyahatleri sanatın konusu olur.
NEDİM GÜNSÜR VE NURİ İYEM’İN GÖÇ RESİMLERİ
Nedim Günsür (1924, Ayvalık / 1994, İzmir), Cumhuriyet dönemi fotoğrafına yön veren sanatkarlarından biridir. 1942 yılında Bedri Rahmi Eyüboğlu atölyesinin öğrencilerinin kurduğu ‘Onlar Grubu’ içinde Nedim Günsür de vardır. Kümenin atölyesinde El Greco’nun fotoğrafıyla bir arada klasik halı ve kilimler de asılıdır. Bunun nedeninin Batı’nın fotoğraf sanatı birikimiyle ülkelerine ait bir sanat çizgisi oluşturmak olduğu söylenir. Kümenin Fahrünnisa, Tural Erol, Orhan Peker, Fikret Otyam gibi üyeleri farklı anlayışlar içinde olsalar da ortaklaştıkları konu Anadolu’ya özgü bir sanat oluşturmaktı. Nedim Günsür, Neşet Günal’la birlikte 1960’lı yıllardan itibaren figüratif ve toplumcu gerçekçi sanatın önemli temsilcileri arasında yer aldı.
1960’lı yıllardan itibaren sanatkarın figüratif fotoğraflarında göç, ayrılık, yoksulluk ve açlık gibi konular ‘toplumsal gerçekçi’ anlayışta ele alınır. Günsür, edebiyatla kendi yapıtları arasında ilişki kurduğunu belirtir ve bazı fotoğraflarını edebiyat yapıtlarından yola çıkarak yapar. ‘Göçerler’ isimli fotoğrafını Orhan Kemal’in ‘Ortadirek’ romanından esinlenerek yaptığı bilinir. ‘Ortadirek’ romanı Yaşar Kemal’in ‘Yer Demir Gök Bakır’ ve ‘Ölmez Otu’ romanlarıyla bir arada ‘Dağın Öte Yüzü’ genel başlığı altında topladığı üçlemenin birincisidir. Bu bir Çukurova romanıdır ve her şeyiyle sahicidir. Çukurova yöresinin folklorunu gerçekçi bir biçimde yansıtır. Yörenin problemleri, insanların açmazları, çarpıklıklar ve yaşam uğraşı harikulade bir gözlem gücüyle anlatılır. Nedim Günsür’ün fotoğraflarında yaptığı da budur.
Göçerler, 1980, tual üzerine yağlıboya, Ayşe ve Mahmut Özgener Koleksiyonu.
Nedim Günsür dış göçe kayıtsız kalmaz, Avrupa’nın değişik ülkelerine, özellikle Almanya’ya giden göçmen işçiler ve ailelerini fotoğraflarının konusu yapar. Sanatkarın ‘Yeşil Tren’ fotoğrafında kucaklaşarak vedalaşan, tren penceresinden uzanarak aileleri veya arkadaşlarıyla gurbet öncesi son kez konuşan insanların hüzünlü havası hissedilir. Yeliz İsanç’ın dediği gibi “Günsür, toplum gerçeğinin somut görüntülerini, gözlemci sadakati içinde sunarken olayları, görüntüleri abartmaz”. Figür stilizasyonu ve ince uzun espasları seçmesiyle birlikte figürler ritmik olarak sıralanır. Boşluğa sakince yerleştirilmiş tren ve gar binasının önündeki insanlara ağaçlar, azık torbaları, çanta ve bavullar eşlik eder. Fotoğrafın genel havası içinde “Aslında biz bu yaşantıyı biliyoruz” hissinin dinginliği hissedilir. Herkesi içine alan bu mutlak hoşluğu Nuri Bilge Ceylan’ın filmlerinden de biliriz.
NURİ İYEM
Ahmet Hamdi Tanpınar’ın daha 1947 yılında Cumhuriyet Gazetesi’ndeki yazısında “Beyoğlu’nun iç sokaklarının etnolojisini veren” ressam diye andığı Nuri İyem (1915, İstanbul / 2005, İstanbul), çocukluğunu ve ilk gençlik yıllarını Osmanlı’nın son periyotları, Kurtuluş Savaşı ve Cumhuriyet’in kuruluş yılarında geçirir. Babasının görevi dolayısıyla kısa süreli olsa da Anadolu’nun değişik yelerinde yaşar. Liseyi İstanbul’da bitirir. Nazmi Ziya, İbrahim Çallı ve Leopold Levy gibi periyodun önemli sanatkarlarından dersler aldığı Güzel Sanatlar Akademisinde fotoğraf eğitimine başlar. Mezuniyet resmi ‘Nalbant’ iki yıl kadar hapis yatmasının nedeni olur. Periyodun işgüzar görevlileri fotoğraftaki nalbantın kullandığı aletlerden orak çekiçli komünizm propagandası suçu üretmiştir (bazı şeyler hiç değişmiyor). Bu konu nedense sanat tarihi etraflarında dolayısıyla da sanat tarihi eğitiminde pek konuşulmaz.
Nuri İyem’le birlikte Ferruh Başağa, Avni Arbaş, Selim Turan, Fethi Karakaş, Turgut Atalay, Nejat Devrim, Mümtaz Yener, Haşmet Akal, Agop Arad gibi sanatkarların yer aldığı ‘Yeniler Grubu’ günün sanat ortamı ve sanatkarlar için sert eleştiriler yapar. Örneğin ‘D Grubu’nu sadece Avrupa sanatının değişik eğilimlerini uygulamaya çalışan ve toplumsal sorunlara karşı duyarsız sanat üretmekle suçlarlar. Yeniler Grubu ise toplumcu gerçekçi çizgide sanat ürünleri verirler. Nuri İyem’in özellikle 1960’lardan sonra göçü, köy ve kırsal hayatı, kentleşme ve gecekondu bölgelerinin zorlu yaşantısını fotoğrafının konusu yapması birden ortaya çıkan bir durum değildir. Öğrencilik yılları ve Yeniler Grubu içinde oluşan düşünsel birikim onun toplumcu gerçekçi şekli benimsemesinin nedeni olur. Gecekondularda yaşayan göçmen insanların yaşadığı zorluklar, özellikle de barınma sorunu Nuri İyem’i derinden etkilemiş olmalı.
Evin Sanat Galerisi’nin ‘Çağının Şahidi Bir Ressam: Göç Resimleri’ (2007) isimli stant kataloğunda Nuri İyem’in 1950–2004 yılları arasındaki periyotta üretmiş olduğu göç konulu fotoğraflarından derlenen, 33 farklı koleksiyona ait 47 yapıttan oluşan standın fotoğrafları yer alır. Bu fotoğraflarda 1950’li yıllarda başlayıp 1960’lı yıllarda ağırlaşan göçün neden olduğu hayatlar betimlenir. Dededen toruna üç jenerasyonun birlikte yaptıkları göç yürüyüşünün betimlendiği ‘Göç’ isimli fotoğraf bunlardan biridir. ‘Gecekondu Yapanlar’ isimli diğer bir fotoğrafta ise yardımlaşarak barınak/gecekondu yapan göçmen insanlar betimlenmiştir.
Nuri İyem, Göç, 1970, tual üzerine yağlı boya. Nuri İyem, Gecekondu Yapanlar, 1976, duralit üzerine yağlıboya.
Günümüzde göçler çok boyutlu ve çok sayıda nedeni içinde barındıran vicdani bir sorun olarak insanlığın önünde duruyor. Göçmenleri tehdit olarak görme ve ırkçılığın eşlik ettiği düşmanlaştırma göç alan bütün ülkeleri etkiliyor. Avrupa ülkeleri ve Türkiye bu durumdan en çok etkilenen ülkeler. Oysa göç olayına farklı bir gözle bakabiliriz. Eğer bugün Akdeniz uygarlığının bütünlüğünden bahsedebiliyorsak bunun nedeni MÖ 2 binli yıllardan bu yana süregelen göçlerdir. Yakın vakitlerin göçleriyle ise daha besbelli dönüşümler gerçekleşti. Günümüzde kibirli bir şekilde göçmenleri ötekileştirenler belli ki kendi cetlerinin ötekileştirildiği tarihi unutuyor. 19’uncu yüzyılda İrlandalılar daima küflenmiş patates yemekten ölmemek için Protestan ABD’ye göçtü. Oysa Katolik İrlanda her şeyleriydi. İtalya 19’uncu yüzyılın ortalarından 1970’li yıllara kadar neredeyse yarı nüfusunu göçlerle kaybetti. Nazi Almanya’sından Türkiye dahil pek çok ülkeye en çok da ABD ve İngiltere’ye göç oldu. Nazilerden kaçanlar çoğunlukla nitelikli insanlardı. Entelektüel ve bilim insanlarından oluşan kümeleri da barındıran göçmenler gittikleri ülkelere önemli katkılarda bulundular. Tıpkı günümüzde olduğu gibi…
19:20
News
Kültür & Sanat
Kültür & Sanat
Kültür & Sanat
Kültür & Sanat
Kültür & Sanat
Kültür & Sanat
