Türkiye’nin uyuşturucu ile imtihanını ilk baskısı 2004 yılında yayımlanan ‘’Overdose Türkiye’’ isimli kitabında ‘eroin’ üzerinden anlatmış ve bu incelemesi o devirde çok ses getirmiş olan gazeteci Cengiz Erdinç, 20 yıl ortadan sonra yeni veriler ve aktüel bilgiler ışığında hazırladığı kitabında sadece eroin değil, metamfetamin, kokain, ecstasy gibi ‘yeni nesil’ madde kullanımının kendi halinde Anadolu kentlerine dek ulaştığını ortaya koyuyor.
‘SON 20 YILDA BAĞIMLILARIN SAYISI İNANILMAZ ARTTI’
Haziran ayında okurlarla buluşan ‘’Overdose Türkiye: Narkoelitlerden Mafyaya Uyuşturucunun Yüz Yıllık İstilası’’ isimli incelemede Yeşilay, İçişleri Bakanlığı, İstanbul Üniversitesi ve Çukurova Üniversitesi adli tıp enstitülerinin iş birliğiyle 62 ilin kanalizasyon şebekesinde yapılan Atık Su Analizi’nin 2020-2021 datalarına yer veriliyor. Erdinç, ilk kez bütün halinde kitapta yayınlanan bu veriler ışığında, madde bağımlılığının Anadolu kentleri ve kasabalarında istila biçiminde yayıldığını gözler önüne seriyor.
Atık Su Tahlili bilgilerine göre eroinde Isparta, Denizli ve Edirne ilk üç sırada yer alırken, ecstasy’de Karaman, metamfetaminde Aydın ilk sırada geliyor. Öte yandan, Türkiye’de metamfetaminin yayılma suratı ve büyüklüğünün dikkat çekecek kadar fazla olduğuna işaret eden Erdinç, ‘’2022 yılında ilk kez uyuşturucu kullananların yüzde 13’ü metamfetamin kullanmış. Bu çok irkiltici ve ülkeye yayılan büyük bir ağı, bir pazarlama ağını gösteriyor’’ diyor.
Cengiz Erdinç ile ‘Overdose Türkiye’nin yeni baskısına kaynaklık eden gelişmeleri ve uyuşturucu madde kullanımının son 20 yılda ülke için yarattığı vahim tabloyu konuştuk.
Kitabınızın ilk baskısı 2004’te yayınlanmış ve ses getirmişti. 20 yıl sonra ikinci baskı geldi. Bu periyotta belli başlı gelişmeler neler oldu?
İlk baskı 1996 yılında İstanbul’da zirveye çıkan aşırı doz ölümleri konu edinmiş, 1930’lara kadar geri gidip eroin bağımlılığının ve kaçakçılığın izini sürmüştü. Eroin, morfin 1960’ların sonunda batıdan Türkiye’ye gelen bir illet zannediliyor, İstanbul’daki üç fabrika, 1930’ların başındaki üretim bilinmiyordu. Ortadan geçen yirmi yılda bağımlıların sayısı da kaçakçılık da hayal edilemez ölçüde arttı. TBMM’de iki kez araştırma komitesi kuruldu, kamu siyasetleri ortak planlarla şekillendi. Daha değerlisi narkotik kaçakçılığının güç verdiği organize suç farklı bir noktaya evrildi, siyasete nüfuz eder hale geldi.
Bu yeni baskıda, kamuoyuna ilk kez açıklanan datalarla uyuşturucunun Anadolu kentlerine yayıldığını söylüyorsunuz. Bu veriler nasıl toplanıyor, neden önemli, neden bugüne kadar açıklanmadı?
Atık su tahlili geçmiş 1970’lere kadar giden bir metot. Uyuşturucu tüketiminin ölçülmesi 2011 yılında Avrupa Uyuşturucu ve Uyuşturucu Bağımlılığı Gözlem Merkezi, SCORE ismiyle 19 Avrupa kentinde aynı anda başladı. Türkiye’deki çalışma bunun uzantısı. Yılda dört kez Avrupa’yla aynı anda bir hafta mühletle alınan örneklerin incelenmesine dayanıyor. Yeşilay, İçişleri Bakanlığı, İstanbul Üniversitesi ve Çukurova Üniversitesi adli tıp enstitülerinin iş birliğiyle 62 ilin kanalizasyon şebekesinde yapılan bir çalışma. 2020 ve 2021 yılının bilgilerine dayanan 2022 yılı tahlili yer alıyor. Bedenden atılan kalıntılar atık suda ölçülüyor, doğrudan tüketimi gösterdiği için çok çarpıcı. Burada metabolit denilen uyuşturucu kalıntılarının suda bozunması ya da reçeteli olarak kullanılan afyon türevleri ölçümleri etkileyebiliyor. Lakin sonuçları itibarıyla güvenilir bir çalışma.
‘EROİNDE ISPARTA, DENİZLİ, EDİRNE İLK ÜÇ SIRADA’
Atık Su Tahlili, Türkiye’de ne vakitten beri yapılıyor? Kamuoyuna daha önce bu kadar ayrıntılı sunulmadı mı?
Bu pilot proje olarak 2016’da İstanbul’da Beyoğlu ve Çatalca’da denendi. Daha sonra giderek gelişti. 2019, 2020 ve 2021 yıllarında yapıldı. Bu rapor 2021 yılında, 62 ile yayıldı. Bildiğim kadarıyla en yeni çalışma bu. Daha önce tek tük bahsedildi, dönemin İçişleri Bakanı Süleyman Soylu, 19 ili kapsayan bilgilerle Denizli’nin eroin tüketiminde ilk sırada olduğunu şahsen açıkladı. Ama bütünü açıklanmadı hiç. İlk kez bu kitapta gün yüzü görüyor.
Örneğin eroinde Isparta, Denizli ve Edirne ilk üç sırada, ecstasy’de Karaman, metamfetaminde Aydın ilk sırada. Büyükşehirlerle hudutlu zannedilen uyuşturucu Anadolu’ya yayılmış. Neden açıklanmadığı da ayrı bir soru… Toplumun kamu kaynaklarıyla edinilen bu bilgileri öğrenmeye hakkı var. Özellikle Isparta’da yaşayanların, Denizli’de yaşayanların, Karaman’da yaşayanların hakkı var. Aslında bütün vatandaşların bunu bilmeye, burunlarının tabanındaki tehditten haberdar olmaya hakkı var.
Avrupa Uyuşturucu ve Bağımlılık İzleme Merkezi’nin düzenli olarak yayınladığı raporlar ile kitabınızdaki veriler arasında benzerlik veya farklılık var mı?
Veri toplama işi eş zamanlı olarak Avrupa kentleriyle aynı zamanda yapılıyor ve EMCDDA’ya da gönderiliyor lakin açıklanmıyor. Lakin hesaplama usullerindeki fark nedeniyle sayılar birbiriyle karşılaştırılır halde değil. Yani EMCDDA’nın web sitesinde yazan Adana ve İstanbul’un 2021 datalarıyla, bu tabloda yer alan veriler prosedür olarak birbirinden farklı. Daha değerlisi, EMCDDA eroin bilgilerini raporlamıyor lakin 62 ili kapsayan bu araştırmada eroin bilgileri de var.
Uyuşturucu kullanımının Anadolu’nun kasabalarına dek yayıldığını söylüyorsunuz kitapta. Bu yayılma dönemsel olarak son 20 yılı mı kapsıyor?
Aşağı yukarı son yirmi yılda şekillenen bir eğilim bu. 2010 yılında bir sıçramadan söz edilebilir, ayrıca TÜİK’te 2007’den beri suç işlenen vilayetlere göre cezaevine gelen uyuşturucu kullanımı ile üretim ve ticaret mahkumları verisi var. Bunu yetişkin nüfusa oranladığınızda belli Anadolu kentleri öne çıkıyor ve bu tablo Atık Su Analizi’nin sonuçlarıyla birbirini tutuyor.
Bu durumda Türkiye’de uyuşturucu madde kullanımı açısından nasıl bir haritalama yapılabilir? En çok hangi ilde ne tıp narkotik madde kullanılıyor?
Risk Tahlili, Atık Su Tahlili ve TÜİK’teki hükümlü datalarını bir araya getirdiğinizde yüklü bir Ege-Akdeniz bileşimi dikkat çekiyor. Mersin’den başlayıp İzmir’e uzanan bölgede Isparta, Aydın, Uşak, Karaman öne çıkıyor. Ayrıca metamfetaminde Bursa, Samsun, Gaziantep gibi kentlerden söz etmek mümkün. İlk bakışta turizmle bağ kurulabilir, transit ticaretle bağ kurulabilir. Lakin bunun nedenleri daha kapsamlı çalışmaları, sosyolojik dataları de işin içine dahil etmeyi gerektiriyor.
Kitabınızda dikkat çeken datalardan biri de uyuşturucu kaynaklı ölümlerde 2022 yılında doğrudan metamfetamine bağlı ölümlerin dörtte birini oluşturması. EMCDDA 2023 raporuna göre, Avrupa genelinde metamfetaminin yaklaşık yüzde 81’i Türkiye’de yakalanmış. Metamfetamin Türkiye’de bu derece yaygın mı?
Evet, hatta metamfetamin çok kısa bir sürede bütün diğer uyuşturucuların önüne geçip neredeyse tek başına uyuşturucu sorunu haline geldi. Ücra kasabalara, köylere kadar dikkat cazip bir yayılma var. Yakın zamanda 2024 yılı uyuşturucu raporu yayınlanacak, bu raporda da hem metamfetamin kaçakçılığı ile ilgili olayların hem de bağımlıların ve doğrudan metamfetamin irtibatlı ölümlerin arttığını göreceğiz. Bu, vahim bir tablo.
Her ilin ayrı bir sosyolojisi var, özellikle Aydın’ın metamfetamin tüketiminde neden birinci sırada olduğu ayrıntılı araştırmalarla ortaya konmalı. Aydın’da organize cürmün da önemli bir tartısı olduğunu hatırlatmak gerek. Yine benzer biçimde Bursa’nın bir sanayi kenti olması dikkat alımlı. Gaziantep kaçakçılığın yoğunluğu ile açıklanabilir. Bütün bu veriler için daha detaylı araştırmalar yapılması gerekir.
‘BU BİR ALARM İŞARETİ’
Yine kitaptaki bilgilere göre ecstasy kullanımında Karaman, esrarda Adıyaman öne çıkıyor. Anadolu kentlerini liste başı yapan ve Avrupa kentlerindeki oranlara yaklaştıran faktörler neler? Bu konuda ayrıntılı inceleme yaptınız mı?
Karaman’la ilgili şöyle bir veri var. Ecstasy’nin Avrupa’daki en büyük üreticisi Hollanda. Hollanda’da yaklaşık 500 bin Türk çalışanı yaşıyor ve bunların yüzde 11’i Karamanlı. Yani yaklaşık 60 bin bireyden söz ediyoruz. Bu insanların Karaman’la alakası yoğun bir araç, yolcu ve eşya trafiği yaratıyor. Kaçakçılık bu trafik içine gizleniyor ve tüketime dönüşüyor diye tahmin ediyorum. Adıyaman esasen esrarın klasik olarak yetiştirildiği bir coğrafya. Ama esrarda kanalizasyon datalarından kaçsa da adli bilgilere bakıldığında Diyarbakır’ın öne çıktığını görüyoruz.
Uzun yıllardır narkotik madde kullanımı ve suç üzerine araştırma yapan bir gazeteci olarak Türkiye’de uyuşturucu probleminin artık bütünüyle metamfetamin ve eroin problemine dönüştüğüne dikkat çekmişsiniz kitapta. Bu saptamayı biraz ayrıntılandırır mısınız?
Eroin, 1990’lardan beri düzenli olarak yükselen, bağımlılarının sayısı ve kaçakçılığı artan bir madde. Bunun bir kısmı Afganistan’da artan üretimle ilgili. Bağımlılık tedavisi için kurumlara yapılan başvurular, polis kayıtlarında madde bazlı olay, yakalama ve şüpheli sayıları bir ortada düşünüldüğünde eroin yerini korurken, bir dönem bonzai hızla yayılıyor, ölümlere neden oluyor ve çabucak ardından metamfetamin yayılmaya başlıyor. Sağlık kurumlarına bağımlılık tedavisi için başvuran yaklaşık 300 bin kişinin yarısı eroin kullanıcısıydı. Lakin metamfetamin kısa sürede başvurular içinde de eroini geçti. Bu bir alarm işareti. Yayılma suratı ve büyüklüğü dikkat çekecek kadar fazla.
2022 yılında ilk kez uyuşturucu kullananların yüzde 13’ü ‘metamfetamin’ kullanmış. Bu çok irkiltici, yani ilk kez karşılaşan insanların metamfetamin kullanması olacak şey değil. Bu ülkeye yayılan büyük bir ağı, bir pazarlama ağını gösteriyor. Ama işin kaçakçılık tarafında veriler çok sonlu, daima ‘Afgan göçmenler getirdi’ deniliyor ama bu trafikte İranlıların tartışılmaz hakimiyeti var. Fakat ne İran tarafında ne de Türkiye’de bu tertiplerle ilgili çabucak hiç bilgi yok.
Kitabınızın alt başlığı ‘’Narkoelitlerden Mafyaya Uyuşturucunun Yüzyıllık İstilası.’’ Kim bu narkoelitler?
Pek çok uyuşturucu önce ilaç şirketleri tarafından üretilip piyasaya sürülüyor; eroin, kokain, metamfetamin, ecstasy, hepsi böyle. Narkoelitler yasal üretimle yasadışı piyasa arasında köprü kuran girişimciler, küresel ölçekte hareket edebilen bir ucu mafyaya, diğer ucu siyasetçilere, siyasetçilerin yakın halkasındaki iş beşerlerine uzanan tacirler. Önce yasal üretimi yeraltına taşıyorlar, sonra şahsen üretim yapıyorlar. Bu hiç değişmemiş. Örneğin ABD’de 70 bin kişinin vefatına yol açan fentanil de Johnson and Johnson tarafından piyasaya ağrı kesici olarak sürülmüş, doktorlar tarafından reçetelerle bütün topluma yayılmış. Sonra üretim işini Meksika kartelleri devralmış. Bu yıl Avrupa’ya da geleceği düşünülüyor, hükümetler şimdiden tedbirler alıyor.
‘KİTABIN AMACI TABLOYU GÖRÜNÜR KILMAK’
Avrupa Birliği Polis Teşkilatı’na (Europol) göre, Avrupa’daki eroin ticareti konusunda Türkiye merkezli suç şebekelerinin hakimiyeti söz konusu. Neden özellikle böyle?
Türk mafyası 1970’lerden itibaren Hollanda’dan başlayarak Avrupa’daki uyuşturucu pazarına, özellikle eroine hakim oldu. Türk mafyası derken Kürtleri de kastediyorum. Burada Türklerin Ndrangetha gibi İtalyan klanlarıyla evvelden beri gelen bağları vardı. 1980’lerin ortasındaki Pizza Connection’un en büyük aktörlerinden biri Sarı Avni’ydi, tonlarca eroini İtalyanlarla birlikte ABD’ye kaçırdığı ve milyarlarca doları akladığı ortaya çıkmıştı. Benzer biçimde Drangetha Güney Amerika’dan Avrupa’ya gelen kokainde hakimdi. Fakat hem Balkan klanları hem de Arnavutlar bu durumu değiştirdi. Her ikisinin de yine Türklerle yakın ilgileri var. Hollanda’da Belçika’da İsveç’te hatta Yunanistan’da yaşanan çatışmaların Türkiye’ye uzanması bir bakımdan bunun göstergesi.
Önemli bir nokta, Türk mafyasının Avrupa’nın kokain pazarında etkili olması. Bunun bugüne kadar pek de üzerinde durulmayan “kokain-eroin” takasına dayandığını düşünüyorum. Türk mafyası eroine Pakistan ve İran’dan başlayarak çok ucuz fiyatlarla sahip olabildi, Güney Amerikalıların da yine düşük maliyetli kokaini var, bunun takası her ikisinin işine yarıyor. Türkler daha 1990’lardan itibaren İspanya cezaevlerinde Galiçyalılar üzerinden Kolombiyalılarla tanışıyor. 2015’ten sonra kokain üretimi büyük bir hızla arttı, Kuzey Amerika pazarı da doyma noktasına gelmişti, Kolombiyalılar İspanya’da başlayarak Avrupa’ya girdiğinde partnerlerinden biri de Türk mafyasıydı.
Sedat Peker’in ifşaatleri, Falyalı cinayeti, Sarallar operasyonu, Sinan Ateş cinayeti, Türkiye’de cirit atan yurtdışından ithal mafya liderleri… Türkiye suç dünyasının yeraltından çıkıp herkesin gözü önünde koz paylaştığı, cinayet işlediği bir ülke görünümünde. Bu tabloyu nasıl yorumluyorsunuz?
Kitabın amacı bu tabloyu biraz daha manalandırmak, görünür kılmak. Organize cürmün izini 1930’lardan itibaren kesintisiz olarak sürebiliyorsunuz. Rum banker, Japon kimyager, tek parti devrinin kudretli siyasetçisi, sonra Menderes’in polis müdürü, Karadenizli çay eksperi, Ege’nin afyon üreticisi, Güneydoğu’nun kaçakçısı, Kapalıçarşı’nın sarrafı, bankacısı, hayali ihracatçısı üst üste eklemleniyor ve adeta kendini yenileyen, giderek gelişen büyüyen bir organizmaya dönüşüyor. Bu 1980’lerin İtalyan klanlarından, 2000’lerin Güney Amerikalı kartellerinden çok daha başka bir şey. 1990’ların sonunda “devlet, mafya, siyaset” üçgeni diye isimlendirilen bu organizmanın bir anı, o bir anın fotoğrafıydı. Buna cemaatlerin manipülasyonunu, yargı ve kolluktaki çürümeyi, Rus klanlarını, kara parayı ekleyin. Artık siyasete nüfuz eden, cinayetler işleyen, demokrasiyi tehdit eden hibrit yapıyla karşı karşıyayız. Toplum da devlet ve siyaset de bu yapıya karşı kendisini koruyacak olan bağımsız yargı, medya, donanımlı kolluk gibi araçlardan mahrum. Bu noktadan sonra toplum bununla fakat örgütlenerek, güçlü sendikalarla, barolarla, güçlü örgütlere dayanan siyasi partilerle baş edebilir.
‘NARKOTİK SİYASETLER İFLAS ETTİ’
Suçun siyasete nüfuzunu hem bu kitapta hem de yazılarınızda sıkça vurguluyorsunuz. Bu durumun sosyal ve politik ne çeşit sonuçları oluyor ve buradan geri dönüş mümkün mü?
Geri dönüş toplumun bunu tehdit olarak görmesine ve örgütlenmesine bağlı. Organize suç nihayetinde toplumu tehdit ediyor ama diğer tarafıyla da bir ‘istihdam biçimi.’ İşsizlik ve göçle savrulan genç kalabalıkların büyük kentlerde tutunma biçimi. On yıl önce kentin varoşlarında Gazi Mahallesi’nde, Nurtepe’de yasadışı sol örgütlerde yer alan isimler, bugün motosiklet üzerinde, Kafkasya’dan Avrupa’ya kadar faaliyet gösteriyor. Birbiriyle çatışıyor, cinayet işliyor. Pek çok rol model de bunu destekliyor. Tiktok’ta lüks araçlarıyla, lüks yaşantılarıyla gövde gösterisi yapan çeteler, bu yolla bir tıp meslek çağrısı yapıyor. Daha değerlisi bu yapılar kartelleşmenin, yani iş kısmına dayanan birden fazla suç örgütünün bileşiminin eşiğinde duruyorlar.
Kitapta kara parayla ilgili düzenlemeleri, geçmişten bugüne mali skandallar ile organize suç ve örtülü operasyonlar arasındaki bağları vurguluyorsunuz. Kara para bu tablonun neresinde?
Organize cürmü ve onun itici gücü uyuşturucu kaçakçılığını önlemenin en etkili yolu, kaçakçıların finansal varlıklarına, suçtan elde ettikleri gelirlere el koymak. Zira günün sonunda bunu hızla ve büyük ölçüde para kazanmak için yapıyorlar. Fakat bu konuda yasalar bilerek yanlış kurgulandığı için suç ile gelir arasında bağ kurarak bunu mahkeme önünde kanıtlamak imkânsız. Pek çok olayda da bu görülüyor.
Son olarak bütün dünyada narkotik iflastan söz ediyorsunuz, bunu biraz daha açar mısınız?
Evet, bugünkü dünya 1950’lerde ABD’nin örtülü siyasetleriyle gelişen kokain ve eroin kaçakçılığı ile devletlerin yine ABD baskısı altında yürüttüğü narkotik karşıtı siyasetlerin iç içe geçtiği bir görünüme sahip. Narkotikle mücadele adı altında bütün dünyada milyarlarca dolar harcandı, paramiliter güçler devşirildi, askeri operasyonlar yapıldı, benzer biçimde Avrupa’da da büyük kaynaklar bu işe ayrıldı. Lakin sonuç; o paramiliterler önce tetikçi sonra şahsen kaçakçı olarak öbür tarafa geçtiler. Giderek büyüyen karteller, giderek artan şiddet ve neredeyse kitlesel vefatlar ve hepsinden daha hızlı gelişen uyuşturucu kullanımına sebep oldu.
ABD 20 yıl süren Vietnam savaşında yaklaşık 60 bin asker kaybetti, bugün sadece Kuzey Amerika’da aşırı dozda uyuşturucudan ölenlerin sayısı bunun iki katı. Dolayısıyla artık bütün dünyada narkotik siyasetlerin, maddelerin, maddelerin uygulanmasının, kolluk operasyonlarının bu haliyle iflas ettiğinin tartışılması gerekiyor.
03:32
