Andrey Platonov, hem yaşarken hem de vefatından sonra Sovyetler Birliği’nde rejimin, partinin ve KGB’nin gadrine uğramış bir yazardı. Sovyet gerçekçiliğini kendince yorumlayan; ihtilalden sonra hedefsiz kalıp işçileri ve komünist fikirleri sömürmeye başlayanları anlatan, alegorilerle ve metaforlarla 1920’lerin ve 1930’ların Sovyet Rusyası’nı eleştiren, Stalin’i varoluşçu öğelerle yeren, yöneticilerin hareketleriyle ve iki dünya savaşıyla ufalanan insanı görünür kılan, mefkureler ile uygulamaların farklılığını propaganda ve paranoya ekseninde ele almıştı Platonov.
1918’den itibaren denemeler, şiirler ve makaleler yazan, 1920’lerin ikinci yarısından sonra hikayeleriyle ve romanlarıyla isminden söz ettiren Platonov, Stalin’in devrinden itibaren takibe alınmakla kalmıyor, yapıtları önce sansürleniyor, ardından yasaklanarak KGB arşivine gönderiliyor. 1951’deki vefatından 1990’a kadar sürüyor bu yayın yasağı.
Komünizmin ideolojisiyle ilgilenen, SSCB’deki uygulamaları ahlaki ve politik manada eleştirdiği için idareyle ters düşen Platonov, suyun başını tutanlar tarafından tehdit olarak görülüyor. Tam da bu yüzden sessizleştirilip yaşayan bir ölü haline getiriliyor.
Platonov’un kurmaca yapıtları, yaşadığı coğrafyanın beşerinin başına gelenlerle ilgiliydi, hatta onunla sınırlı kalmıyordu, üniversal sorunlara da dümen kırıyordu yazar. John Berger tarafından günümüzde dünyanın muhtaç olduğu hikayecilerin öncüsü diye tanımlanan yazar, aç ve yoksul kısımların mukadderatını, daha doğrusu onları bu yazgıya mahkum edenleri eleştirirken tıpkı Camus gibi hayatın yaşanmaya paha olup olmadığını da sorguluyordu.
Sorgulama, Platonov için her şeyin önündeydi; gösterilenin değil, gizlenenin ve görünenin peşindeydi. Komünizm karşıtı olarak damgalansa da onun asıl tepki gösterdiği şey Sovyet tipi komünizmdi. Kendisi gibi rejimin dişlileri arasına bürokrasi tarafından sıkıştırılanların yanında saf tutarken komünizmin kolektivizminin kapı dışarı edilmesini ve dayanışmanın örselenmesini eleştirmişti kitaplarında. Hülasa ruhu sakatlanan, köleleştirilen ve ölüm gösterilip sıtmaya razı edilen insanların kıssalarını anlatmış; toplumu yansıtan bir edebî telaffuz geliştirmişti.
Platonov, bu telaffuzunu kurmaca dışı metinlerinde biraz daha genişleterek okura sunmuştu. Sanatın ve edebiyatın, toplumsal dönüşümü nasıl şekillendirdiğini, toplumsal dönüşümlerden nasıl etkilendiğini, kişilerin bu anlarda hangi ruh hâllerine girdiğini ve vaktin ruhunun nasıl oluştuğunu ‘Edebiyat Fabrikası’nda ortaya koyan yazar, işin içine ideolojiyi ve politikayı da katıyor.
‘SANAT, BU DÜNYAYI KANUNLARINDAN ÇEKİP ÇIKARACAK GÜÇTÜR’
İçinden çıktığı ülkenin kültürünü ve kendisini kuşatan politik ortamı gözden ırak tutmadan yol alan Platonov, hem genel manada hem de Sovyet Rusya bağlamında, sanatın ve edebiyatın topluma tesirini, toplumun sanatı dönüştürme koşullarını anlatıyor Edebiyat Fabrikası’ndaki yazılarında. Sadece bu değil elbette; sanatın kendisi ve insan için ne ifade ettiğini de: Sanat aklın coşkun düşüdür. Her şeye erişmiş, her şeye hâkim olmuştur güya; hem uyum hem mükemmeliyet hem hakikattir, her şeydir… Sanat, dünya dedikleri sınırsız kaosun ortasında benim benlik idealimdir.
Rusya’nın edebî geleneği ve o geleneğin uzman isimleri Dostoyevski’yi, Gorki’yi, Puşkin’i okurken ya da Karel Çapek’i, Ernest Hemingway’i anlamaya uğraşırken, Anna Ahmatova’yı ve Mayakovski’yi tartışırken bahsettiği coşkuyu duyumsuyor Platonov; ihtilali de bu coşkulu ruhta ve tutkuda arıyor her şeyden önce.
Sınırlardan ve sınırsızlıktan bahsediyor Platonov; Dostoyevski romanlarını, burjuva ve proletarya bağının yanı sıra şiiri çözümlerken bahsi geçen sınırları ve uçsuz bucaksızlığı daima göz önünde bulunduruyor. Birliğin ve mutluluğun proleter sanatla mümkün olduğunu söylerken özgür iradeyi de kendi sınırı ve şartı haline getiriyor.
Kurtuluşu, insanın içinde değil dışında arayan Platonov, sanatın ve edebiyatın da buna önemli katkı sağladığını düşünerek bir tarif yapıyor: Sanat, bu dünyayı kanunlarından çekip çıkaracak, debelenip durduğu yerden kurtaracak ve insanı istediği değil, olmak istediği hale dönüştürecek güçtür.
Proleter şiir ya da büyüğün kenarında filizlenip yeşeren küçük insanlığı seven Gorki’nin yapıtlarına dair kalem oynatırken daima o sanat tarifini elinin altında tutuyor.
AVRUPA VE RUSYA KARŞILAŞTIRMASI
Sanatçının ve muharririn zorlu seyahatini, kuşkusunu ve yaratma sancısını irdelerken üzerine yuvarlanan devasa ve soğuk kayaların varlığına dikkat çekiyor Platonov; bu yolda sanat, tarih, düşünme ve eylem babında Avrupa ve Rusya karşılaştırmasına girişiyor. Rusya’da gerçek muharrirlerin yaşama sızmak için taşraya gittiğini, bazen de oralara gönderildiğini, elde ettiği deneyimle metinlerinde ruhları bir toprak gibi sürerek bir anlamda edebiyat fabrikası kurduğunu hatırlatıyor. Ardından, yazar ve toplum alakasına dair bir not düşüyor: Müellifin ruhuyla kolektifin ruhu gerilerindeki mahrem kapılarla birleştirilmelidir, bu olmadan sanatçı tasavvur edilemez. Ancak edebiyat sosyal bir problemdir, onu bir ustanın, bir edebiyatçının yönetimi ‘kurgusu’ eşliğinde sosyal bir kolektifin inşa etmesi de gayet doğaldır. Bu ustanın elbette büyük hakları ve imkânları vardır ancak romanı sosyal, yenilebilir bir gereçten üretmelidir. Kelime de sosyal bir elementtir; olay da karakterin hareketleri de toplumsal bir sebeple ateşlenebilir, öyle olduğu söylenebilir, yanlış da değildir.
Vaaz değil bilgi veriyorum ve insanlardan ve halktan aldığımı içime batırarak onlara geri gönderiyorum diyen Platonov, hem deneyimlerinden hem de çalışma biçiminden hareketle sanatın ve edebiyatın, bireyle ve toplumla etkileşimine ilişkin fikirler ortaya atıp müşahedenin, aklın ve geleneğin kıymetini vurguladıktan sonra yanıtı epey eleştirel olan bir soruyla çıkıyor karşımıza: Ete kemiğe bürünmüş haliyle sosyalist ihtilali emanet edebileceğimiz işçi insanlığın ulu tarihini sürdürebilecek geleceğin insan imgesi nasıl olmalıdır? Geleceğin beşerinin bu somut imgesi, sadece sanatın araçlarıyla, bilimsel makaleyle değil bir sanat yapıtı formunda ortaya çıkabilir.
Platonov sanatın, edebiyatın ve şiirin sanatkarda, yazarda ve şairde yarattığı coşkunun yanı sıra yapıtların toplumdaki karşılığını, geleceğe kalma koşullarını anlatıyor ‘Edebiyat Fabrikası’ndaki metinlerinde. Sanatkarın, müellifin ve şairin içinden çıktığı toplumdan nasıl etkilendiğini ve onu nasıl etkilediğini ortaya koyarken içeriğin, yaratıldığı dönemi belirlemedeki katkısını paylaşıyor okurlarla. Bunu yaparken son derece yalın ve mustarip olduğu sansürün yanından bile geçmeden eleştirel bir tutum takınıyor.
13:03
News
Kültür & Sanat
Kültür & Sanat
Kültür & Sanat
Kültür & Sanat
Kültür & Sanat
Kültür & Sanat
